Skarb karmelitański

“Skarb karmelitański”

Praca zbiorowa

ROZDZIAŁ I

O początku świętego Zakonu Karmelitańskiego

Iż i krótko, i po prostu, o Bractwie św. Panny Najświętszej z Góry Karmelu pisać zaczynam, nie od rzeczy się zda nieco wprzód o samym zakonie świątobliwym powiedzieć. Bo ponieważ to święte Bractwo jest jako niejaki strumyczek Karmelu, jakoż z samego źródła przeźroczystego trochę wody do skosztowania nie podamy? Tak bowiem poznawszy źródła samego dobroć i strumyczek będzie nam smakował.

A że już poczniemy, roku przed narodzeniem Zbawiciela naszego, Pana Jezusa Chrystusa, ok. 930 Eliasz prorok przesławny [1] na Karmelu Górze w Syrii, którą swym pobożnym życiem i serca żarliwością ozdobił, najpierwsze początki zakonnego życia założył . To się jawnie ukazuje z wielu miejsc Pisma Świętego, a zwłaszcza 4 Reg. cap. 1 i 2 , gdzie jako pomieniony prorok z rozkazania Pańskiego osobliwego pierworodnego syna swego Elizeusza, dziedzica chwały ojcowskiej z roli zawołanego, sobie za towarzysza przybrał.

Wiele inszych – zwłaszcza w Betel i Jerychu – synów prorockich pragnących żyć doskonale w najpierwszym onym szyku było policzonych, którzy na koniec złączywszy się wespół na Górze Karmelu, gdy już Eliasz prorok na wozie ognistym był porwany, domek jego w kształt kapliczki po prostu obróciwszy, tamże na świątobliwych zabawach czas trawiąc, początki także Zakonu Karmelitańskiego już od Eliasza proroka założone, przez ćwiczenia – wprawdzie proste – prowadzili.

Wszytko to dosyć jaśnie świadczą słowa one u mędrca o Eliaszu proroku św. napisane. Te są: „proroki czynisz twymi potomkami” . Przez proroki chociaż dobrze niektórzy rozumieją św. Elizeusza proroka, wszakże niektórzy rozumieją, iż to byli mężowie, Eliasza św. proroka następcy, chwalący Boga w hymnach i pieśniach duchownych, wszytkę zabawę swego żywota na osobności trawiąc i onej pilnując. Nadto uczą święci Ojcowie i insi poważni pisarze, iż zakonnego życia był początkiem prorok św. Eliasz. Owszem, w swych przywilejach toż mówią i utwierdzają rozmaici papieżowie Kościoła Katolickiego.

Z Ojców świętych o tym świadczy św. Hieronim na różnych miejscach, a zwłaszcza w Liściech do Paulina, gdzie mówi – czyniąc wzmiankę o mnichach: Nasze Książę jest Eliasz, nasz [książę to również] Elizeusz, nasi wodzowie [to] synowie proroków, którzy mieszkali po rolach i pustyniach, i budowali sobie kuczki przy wodach Jordanu. Póty on owszem jeszcze w żywocie Onufrego św. [9] pisze, iż on był mnichem zakonu św. proroka Eliasza. Toż z Hieronimem św. mówią: św. Ambroży [10] w liście do Vercellensów, św. Grzegorz Nazjanzeński [11] w przemowie o miłowaniu ubogich, św. Atanazy [12] w żywocie św. Antoniego, św. Izydor [13] (w księdze V, rozdziale XV), św. Cyryl [14] do Euzebiego, św. Bernard [15] w liście do braci z Góry Bożej i inszych bardzo wiele Ojców świętych.

Inszych pisarzów długo bardzo przyszłoby tu wspominać, których bardzo dobrze wyraził wielebny ojciec nasz Tomaszod Pana Jezusa [16] w księdze jednej, którą wydał o dawności Zakonu Karmelitańskiego. Natenczas niech nam dosyć będzie tu piąci abo sześci mianować. A naprzód Kasjan [17] (w księdze I, rozdziale II), Sofroniusz [18], św. Hieronima uczeń (in prat. spir. caput 2 [19]), Genebrardus (w Kronice, księgi I) [20], Tritemius [21] (w rozdziale III o chwałach karmelitów), Molanus w swym Martyrologium [22] (dnia 17 lipca), Thomas Valdensis [23] (de Sacramentalibus, titulus 9, caput 89), którą księgę potem Marcin V [24], najwyższy papież, i Kongregacja Kardynałów aprobowała).

Teraz też świeżo Bellarminus [25] (o mnichach księgi II [w] rozdziale V) i Canisius (księgi I de corruptelis [w] rozdziale II) [26] toż właśnie twierdzą, iż zakon karmelitów początek swój od Eliasza prowadzi. Tych wszystkich nie kładę tu świadectw, abym długim nie był. Nuż z najwyższych papieżów bardzo wiele ich było, którzy w różnych swoich liściech św. proroka Eliasza Zakonu Karmelitańskiego fundatorem być objaśnili na to, aby to ludowi chrześcijańskiemu bardziej wiadomo było. Iż bowiem zakon ten starszy jest, dlategoż nie dziw, że wiele jest takich, którzy fundatora jego nie znają.

Naprzód z Sixta IV [27] listu, który się poczyna tymi słowy: „Dum attenta [28] (Gdy uważnie rozmyślamy). Dan w Rzymie, roku 1477” położę słowa jego: „Gdy uważnie – mówi – myślimy, że najchwalebniejsza Bogarodzica Panna Maryja wznieciła święty Zakon Błogosławionej Panny Maryi z Góry Karmelu, któremu tytuł osobliwy tejże Panny Maryi nadała, aby dla uczciwości tejże Panny Najświętszej zakon ten u wiernych był tym więcej w uszanowaniu, i gdy uważamy sam zakon, i same jego osoby z inszych zakonów zakonnikami w Kościele Katolickim wojujące jako jaki wzór i zwierciadło osobliwą miłością świecące, i świętych proroków Eliasza i Elizeusza, i inszych świętych Ojców, którzy na świętej Górze Karmelu przy źródle Eliaszowym mieszkali, dziedzictwo spadkiem następne trzymające, etc.”, gdzie pilno niech będą uważone słowa „dziedzictwo spadkiem następne trzymające”.

Bo mógłby kto taki zarzucić, że te pomienione świadectwa namieniają wprawdzie, iż św. prorok Eliasz zaczął wprzód zakonne życie, ale to tylko w pospolitości, dlategoż nie idzie stąd, żeśmy my są ci, którzy początek zakonu naszego od proroka Eliasza prowadzimy. Takowemu zarzuceniu, aczkolwiek w inszej książce – da Pan Bóg – dosyć uczynimy, teraz jednak z tychże tylko samych pomienionych Ojca Świętego słów dosyć uczynimy, żebyśmy się dłużej, niż żeśmy przedsięwzięli, nie szerzyli. Mówi tedy pomieniony Ojciec Święty, że „dziedzictwo spadkiem następne” świętych proroków Eliawsza i Elizeusza karmelici trzymają. Jeśli kto inszego jest zdania, niech nam powie, czemu nam osobliwie Ojciec Święty dziedzictwo Eliaszowe przyznawa – abo my tylko osobliwie idziemy od Eliasza, abo nie. Jeśli kto na pierwsze pozwoli, ten z nami trzyma, jeśli na to wtóre, czemuż to tylko wzmianka jest o karmelitach?

Ozwie się tu podobno ktokolwiek, iż ta bulla dana jest in favorem Carmelitarum (na znak przyjaźni karmelitom), dlategoż nie dziw, że tu tylko karmelitów wspominają. Na to odpowiadam (jeśli ta racja i odpowiedź jest prawdziwa): czemuż Stolica Apostolska o karmelitach tylko twierdzi, że od św. proroka Eliasza dziedzictwo swe prowadzili? Nie trzeba tu tedy inszej przyczyny takowej mowy Ojca Świętego szukać, tylko stąd, iż to prawda jest i tak trzymaj – i utwierdza [ją] Namiestnik Prawdy i Chrystusa, Ojciec Święty – że karmelici mają i trzymają dziedzictwo własne i ojcowskie od św. proroka Eliasza.

Po wtóre mówi pomieniony Ojciec Święty, że nie tylko karmelici spadek prowadzą od Eliasza ale też spadek dziedziczny. Jeśli karmelici są dziedzicami św. proroka Eliasza, to najosobliwszym i najwłaśniejszym sposobem od niego swój początek prowadzą. Baczy się to z prawa pospolitego […], iż bowiem dziedzic abo syn dziedziczny wstępuje w prawo i dobra ojcowskie, toć i karmelici, jeśli wedle tego zdania Ojca Świętego są własnymi dziedzicami Eliasza św., słusznie wstąpili w jego dziedziczne prawo, które nic inszego nie jest, tylko początek i żarliwość zakonnego życia, którą pałał [Eliasz] dla Pana Boga Zastępów.

Stąd dowodzimy, iż osobliwie karmelici idą od Eliasza. Bo ponieważ prawo dziedziczne nie wszytkim jest pospolite, ale tylko niektórym osobom właśnie i szczególnie służy, za tym idzie: iż karmelici osobliwie i właśnie idą od Eliasza jako ci, którzy w jego prawo dziedziczne wstąpili, co jest rzecz prawdziwa, gdyż samże Ojciec Święty ten im tytuł daje, że są dziedzicami następnymi, dlategoż nie mogą się te słowa pomienionego Ojca Świętego zrozumieć, jakoby tylko w pospolitości niejakiej i szerokości karmelici z Eliasza iść mieli [29].

Takowe mówię wykłady, i rozumienia ludzkie tu pójść nie mogą, rozumiemy bowiem i za pewne twierdzimy, iż gdy cokolwiek najwyżsi papieżowie w swoich liściech papieskich objaśniają, tedy to ze wszytką swą słów własnością mówią, które – wedle nauki Doktorów [Kościoła] – tak też brać i rozumieć, jako one brzmią, potrzeba; a to tym bardziej, że powmienieni papieżowie nie zwykli nic takowego postanawiać lub obwieszczać bez dostatecznego i uważnego roztrząśnienia.

Tak tedy niech ustaną precz podobne ludzkie wykłady i rozumienia, które by się ważyły w tym przeczyć poważnym i gruntownym najwyższych papieżów postanowieniom i wskazaniom, a trzymajmy, że karmelici wedle pomienionego listu Ojca Świętego właśnie i osobliwie idą od Eliasza św. [30]

Toż i tymiż niemal słowy wskazali lub twierdzili przed Sixtem IV: Ioannes XXII [31], Aleksander V [32]; a po tymże Sixcie IV: Iulius III [33], Gregorius XIII [34] et Sixtus V [35], z których dwaj ci ostatni, to jest Grzegorz XIII (w pewnym liście nam nadanym Roku Pańskiego 1584, a ten się tak poczyna: „Ut Breviarii…”) i Sixtus V (roku 1587, w inszym także liście, który się poczyna: „Eximium…”), ci – mówię – dwaj, motu proprio (z swej dobrej woli) pozwolili zakonowi naszemu odprawować officium kościelne o św. proroku Eliaszu jako o fundatorze i tym, który wszczepił i założył Zakon Karmelitański; czego też teraz niedawno roku 1609 (a znowu potem 1628, po którym roku tę księgę po polsku drukujemy) Zgromadzenie Kardynałów [36] swym potwierdzeniem ponowiło, jako to obaczyć każdy może z naszych świętych officium abo kalendarza. Stąd tedy dowód potężny taki zakładamy.

Z dekretu Stolice Apostolskiej i z rady Zgromadzenia Kardynalskiego utwierdzono jest, aby Zakon Karmelitański odprawował officium o św. proroku Eliaszu jako o patronie swoim; toć tedy mamy to mocno trzymać pewnością więcej niż ludzką, iż karmelici swój początek prowadzą od Eliasza proroka. Bo gdy już tu o wystawieniu Kościołowi Katolickiemu patrona jednego wszytkiego zakonu uchwalonego jest mowa, to być nie mogło obwieszczono i ustanowiono od Stolice Apostolskiej bez dostatecznego i gruntownego doświadczenia prawdy.

Chociaż bowiem zda się ten dekret samemu zakonowi naszemu szczególnie służyć, jednak gdyż zakon ten jest uprzywilejowany i uchwalony, i wszytkiemu Kościołowi jako wzór do dostąpienia doskonałości wystawiony, stąd idzie, że ten dekret i Kościołowi Powszechnemu zda się służyć.

Jako tedy w [pewnych] rzeczach wszytek Kościół zachodzących Stolica Apostolska zbłądzić nie może, jako na przykład w kanonizowaniu i przyjęciu świętych w liczbę świętych tak też możem twierdzić, choć nie taką pewnością, iż w przyznaniu i objaśnieniu patrona któregokolwiek zakonu zbłądzić nie może, gdyż to bowiem i naprawie obyczajów, i nabyciu doskonałości w tym zakonie żyjącym jest pożyteczno – powinni bowiem są naśladować tropów swego fundatora, jeśli powołaniu swemu dosyć chcą uczynić. Idzie za tym, że kto by opacznie o tym trzymał bez fundamentu żadnego by to uczynił.

Najpierwszym tedy wodzem Zakonu Karmelitańskiego był Eliasz św., którego następcy i dziedzicowie byli synowie prorocy,k tórzy – żyjąc na Górze Karmelu w osobliwym i pustelniczym życiu i ćwicząc się w różnych cnotach i zabawach duchownych – aż do zbawiennego przyjścia Chrystusa Pana na świat trwali. Ale jako skoro apostołowie Duchem Świętym w dzień świąteczny [37] napełnieni byli, przyszedłszy na Górę Karmelu, wiarę Ewangelii świętej im opowiedzieli i do zacniejszego sposobu życia drogę otworzyli. Wtenczas ciż karmelici poczęli rozmaite winnice szczepić po wszytkiej niemal Galilei, Samarii, Palestynie, jedni z nich po pustyniach Aleksandrii, drudzy zaś po palestyńskich [pustyniach] mieszkając, a teć były wszytkich inszych, co się ich kolwiek mnoży, początki i wstępy.

Tak tedy Góra Karmelu światłem Ewangelii świętej bywszy oświeconą, synowie tak wielkiego Ojca na tymże miejscu, na którym niegdy[ś] z dawna wodzowi swemu kapliczkę byli zbudowali, Pannie Najświętszej nową poświęcili, która ich nieraz osobą swą nawiedzając, łaski swej znaki w nich obfite zostawiła. Oni tedy najpierwsi byli, którzy kapliczkę Pannie Najświętszej poświęcili [38].

Po objaśnieniu i opowiedzeniu wiary długie czasy w takowym stanie i zabawach duchownych trwali, jednak on wąż chytry, który z dawna raju Adamowi zajrzał, nie mogąc znieść onych spraw świątobliwych i zabaw naszych karmelitów, gdy Kozdroas [39] wziął Syrię, Persów okrucieństwo na Górę Karmelu zaciągnął, którą i żałośnie zniszczył, i kaplic wiele z wielą cel i mieszkania zakonników z ziemią zrównał, pustelników ich pozabijał i źródło ono Eliaszowe z krwią jego synów pomieszał.

Ale cóż ten piekielny wąż swoim żądłem jadowitym sprawił? Nic więcej, tylko że jego okrucieństwo wiele tysięcy chwalebnych męczenników spłodziło. Pisze bowiem nasz św. Cyryl [40], iż od Roku Pańskiego 630 aż do roku 1290 w tych tam krajach poległo męczeństwem naszych zakonników z Karmelu 140 000.

Nie zginął jednak Zakon Karmelitański. Jako bowiem między górami Syrii góra Karmelu jest najżyźniejsza, tak zakon ten duchownym sposobem dziwnie był płodny i żyzny. A nie dziw, nasienie bowiem jego, obumarłe światu i jego rozkoszom, w ziemię wrzucone było; jeśli bowiem nasienie wrzucone w ziemię obumrze, wiele pożytku przyniesie, tak sama Prawda [41] mówi. Dlategoż przez ten czas zawsze ten zakon się krzewił i szerzył. Owszem, i białegłowy naśladując mężczywzny i nauczywszy się od nich ostrości życia, dziwnie go przyozdobiły.

A naprzód na wschodnich krajach św. Eugenia [42], zmyśliwszy męską płeć, między zakonnikami Eliaszowymi dziwnie żyła, od których za czasem odszedłszy, wiele bardzo zakonnic Bogu spłodziła, wprzód w Aleksandrii, potem w Rzymie, gdzie męczeństwo odniosła. Na zachodnich zaś krajach tak też najpierwsza była św. Eugenia, która – z Aleksandrii do Rzymu przyszedłszy – panieńskie klasztory zakładała. Ale i one natenczas nieprzyjacielskiego okrucieństwa i prześladowania doznały.

Potem za Boską opatrznością patriarcha antiocheński, [który] na imię [miał] Aimerikus [43], bywszy od Stolice Apostolskiej do Jeruzalem posłanym legatem, podupadłego Karmelu ratował, bo naszego zakonu zakonników srogimi najazdami i prześladowaniem przestraszonych i rozproszonych zgromadził i sposób lepszy życia podał – aby jako wespół wszyscy chwałę Bogu śpiewając oddawali, tak też aby w jednym zgromadzeniu i mieszkaniu społecznie żyli. To takowe sporządzanie było okazją i przyczyną wielom do zbłądzenia (a zwłaszcza Baroniuszowi) [44], którzy w swych księgach piszą, jakoby Aimerikus miał być zakonu karmelitańskiego fundatorem.

Ale bez dowodu i bez dostatecznego uważenia i rzeczy roztrząśnienia to ci czynią. Karmelici od czasów św. Eliasza zawsze – tak przed przyjściem Zbawiciela naszego na świat, jako i potem – mieli pewny sposób życia i reguły według różnych czasów im służące. Wtenczas (to jest, kiedy Aimerikus ich zgromadził) chowali Regułę, którą im był dał za prośbą Kaprazjusza [45] Ioannes patriarcha jerozolimski [46] (który żył koło Roku Pańskiego 400, a wzięty był na tę stolicę z Karmelitańskiego Zakonu). Potem prosili św. Olbrychta, który krom inszych godności był także patriarcha jerozolimski, aby im krótszy jaki sposób życia spisał. Owa bowiem Jana patriarchy Reguła długa była [47].

Tak tedy wzięli od wielkiego człeka Alberta [48] krótką, z inszych przeszłych zebraną, Regułę jeszcze przed Koncylium Lateraneńskim [49], od którego też potem moc wzięła, którą i Honoriusz III [50] swoją powagą potwierdził – a to cudownie, bo gdy pomieniony papież chwiał się i wątpił, czy miał potwierdzić tę Regułę, Najświętsza Panna mu się pokazała, mówiąc mu tymi słowy: „Nie trzeba przeczyć temu, co ja rozkazuję, ani tego przeglądać, czego ja popieram”.

Potem pokazała, jako na pokaranie niektórzy, co się temu potwierdzeniu sprzeciwiali,pomarli. Zatem pomieniony papież patriarchy Albrychta Regułę potwierdził, co się jasno baczy z jego bulli, która się poczyna słowy: „My sposób waszego życia wedle Reguły przez Albrychta patriarchę podany, etc. Dan z Rzymu etc”.

Potem Grzegorz IX [51], wzmiankę czyniąc o tym potwierdzeniu Honoriusza III, znowu Regułę Alberta sam potwierdził, jako to baczy się z bulli jego, która się poczyna słowy: „Ex oficii nostri debito, etc. (Z powinności urzędu naszego…)”. Tęż Regułę potem potwierdził Innocentius IV [52] Roku Pańskiego 1248, a papiestwa swego roku piątego [53]. Kto by chciał co więcej o tym wiedzieć, niech szuka u ojca naszego Tomasza od Pana Jezusa (in Regul. parte 2. dub. 3.) [54].

Przydatek

Trzeba wiedzieć, że acz Innocentius IV w potwierdzeniu Reguły Alberta niektóre rzeczy (nie bardzo ważne) ulżył, jednak insze ostrości przydał tak, że nie mniej ostra ma być poczytana, niż była i z tymi rzeczami, które ulżył. Acz o. Cyprian dosyć dowodnie wyżej to pokazuje, wszak nie od rzeczy będzie insze świadectwa tu przywodzić.
[…]

Przypisy:

1. W XVII w. Eliasza uważano za twórcę życia pustelniczego i zakonnego; por.: Żywot Eliasza św. proroka, Zakonu Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmelu patriarchy, [w:] Ozdoba Karmelu zakonnego…, Lublin 1746, s. 1–9.
2. Św. Eliasz przez Ojców Kościoła, jak również przez Ojców Pustyni, uważany był za wzór życia eremickiego i pustelniczego.
3. Chodzi tutaj o 2 Krl 1–2; 2 Księga Królewska w Septuagincie funkcjonowała jako 4 Księga Królewska; Księgi Królewskie opisują dzieje Izraela od ostatnich lat Dawida (ok. 970 r. przed Chr.) do niewoli babilońskiej (586 r.).
4. O tajemniczym odejściu Eliasza zob. 2 Krl 2,1–18.
5. Dla człowieka średniowiecza góra Karmel była nierozerwalnie związana z osobą proroka Eliasza, w literaturze patrystycznej występującego jako wzór życia eremickiego. Św. Atanazy ukazuje go jako wzór życia ascety, w którym mnich może się przeglądać jak w lustrze. Podobnie pisze o Eliaszu św. Hieronim. Do eliańskiej tradycji odwołuje się również zachodnia literatura monastyczna. Św. Piotr Damiani twierdzi, że ten sposób życia został zapoczątkowany w Starym Testamencie przez Eliasza. Elizeusz powiększył liczbę uczniów i jeszcze bardziej upowszechnił życie pustelnicze. Nieprawdopodobnym wydaje się, aby eremici z góry Karmel nie zdawali sobie sprawy ze szczególnego znaczenia wybranego przez siebie miejsca. W takiej sytuacji musiało się wśród nich zrodzić przekonanie, że są kontynuatorami sposobu życia, który kiedyś na górze Karmel praktykował prorok Eliasz. Tak właśnie powstała legenda o eliańskim pochodzeniu zakonu. Pod koniec XIV w. kodyfikacji powszechnie przyjętej tradycji dokonał prowincjał kataloński o. Filip Ribot. Następcy Ribota uznali wszystkich mnichów-pustelników za karmelitów i uczniów Eliasza. W XVII w. historycy zakonu zawsze zaczynali dzieje karmelitów od Eliasza. Dopiero w XX w. legenda ta przestała być traktowana jako historyczna, a prorok Eliasz pozostał tylko duchowym ojcem karmelitów.
6. Por.: Syr 48,8.
7. Św. Hieronim – Hieronim ze Strydonu (ok. 331– ok. 420), Doktor Kościoła, tłumacz Pisma Świętego z języka greckiego i hebrajskiego na łacinę (Wulgata).
8. Kuczki – Święto Szałasów/Namiotów u Żydów.
9. Póty on… pisze – tak też pisze św. Hieronim w Żywocie św. Onufrego, pustelnika…
10. Św. Ambroży (ok. 339–397) – biskup Mediolanu, Ojciec i Doktor Kościoła, przyczynił się do reformy liturgii; prawdopodobnie chodzi tutaj o list skierowany do mieszkańców włoskiej diecezji Vercelli.
11. Św. Grzegorz z Nazjanzu (ok. 330–390) – filozof, teolog, Ojciec Kościoła Katolickiego; jako autor znany był dzięki swoim mowom.
12. Św. Atanazy Wielki (ok. 295–373) – teolog, Doktor i Ojciec Kościoła Katolickiego, w swoim Żywocie św. Antoniego sformułował Reguły życia zakonnego.
13. Św. Izydor (ok. 560–636) – arcybiskup Sewilli, Doktor Kościoła Katolickiego, autor m.in. dzieła pt. Etymologie (próby pierwszej naukowej encyklopedii); tłumacz Skarbu Karmelitańskiego… powołuje się prawdopodobnie na De viris illustribus (O sławnych mężach), w których Izydor podaje życiorysy 46 wybitnych osobistości.
14. Św. Cyryl (376/380–444) – patriarcha Aleksandrii; podczas soboru w Efezie przewodził stronnictwu propagującemu dogmat o Bożym Macierzyństwie Maryi; w tradycji karmelitańskiej do XIX w. zaliczany był w poczet przedstawicieli Zakonu Karmelitańskiego ze wględu na swoją miłość do Najświętszej Maryi Panny, w 1883 r. przez papieża Leona XIII został ogłoszony Doktorem Kościoła; nie ustalono o jakie dzieło św. Cyryla tutaj chodzi.
15. Św. Bernard z Clairvaux (1090–1153) – filozof, teolog, Doktor Kościoła Katolickiego.
16. O. Tomasz od Jezusa – Diego Sanchez Davila (1564– –1627), karmelita bosy, teolog, wybitny znawca piśmiennictwa patrystycznego i scholastycznego, eremita kierujący się zasadami doktryny św. Teresy od Jezusa, wyznający słuszność połączenia powołania kontemplacyjnego z misyjnym. W 1586 r. pod wpływem lektury pism św. Teresy od Jezusa wstąpił do nowicjatu. Po święceniach kapłańskich został lektorem teologii w kolegium zakonnym w Sewilli, następnie wykładał też na Uniwersytecie w Alcali. W 1597 r. zostaje prowincjałem Kastylii Starej. W 1599 r. zakłada erem w dolinie las Batuecas, w którym przez 7 lat realizuje swój ideał życia pustelniczego. Na wezwanie papieża Pawła V opuszcza Hiszpanię i udaje się do Rzymu. W 1617 r. zostaje pierwszym prowincjałem Prowincji Belgijskiej. Zakłada klasztory z Belgii i we Francji. Ostatnie lata Tomasz od Jezusa spędza w Rzymie jako definitor generalny. Umiera w Rzymie 26 maja 1627 r. Tomasz od Jezusa był autorem wielu dzieł z dziedziny misjologii – m.in. Stimulus missionum i De procuranda salute omnium gentium, jak również poradnika dla eremitów opartego na swoich własnych doświadczeniach – Instrukcje duchowe dla tych, którzy podejmują życie eremickie. Na język polski przetłumaczono m.in. Skarbiec Mądrości Bożej, pożyteczny dla zbawienia wszystkich narodów. Autor Skarbu Karmelitańskiego… powołuje się na jego księgę De antiquitate Ordinis Carmelitarum, stanowiącą zapewne część większego dzieła.
17. Św. Jan Kasjan (ok. 360 – ok. 535) – mnich, asceta, teolog, popularyzujący monastycyzm i ascetyzm wschodni w Kościele zachodnim, Ojciec Kościoła, zaliczany w poczet Ojców Pustyni. Autor odwołuje się do jego dzieła pt. Ustawy życia mnichów oraz leczenie ośmiu głównych grzechów (De Institutione Coenobiorum), którego tłumaczenie na język polski ukazało się w 1604 r.
18. Św. Sofroniusz z Damaszku (ok. 560–638) – patriarcha Jerozolimy (634–638), duchowy uczeń św. Hieronima ze Strydonu (345/347–419/420), pisarz chrześcijański, hagiograf, autor m.in. anakreontycznych ód o treści dogmatycznej oraz kazań mariologicznych, a także cytowanego przez Autora Skarbu Karmelitańskiego dzieła In pratibus spiritualis (Łąka duchowa).
19. In pratibus spiritualis (rozdział 2).
20. Gilbertus Genebrar, Genebrardus (1535–1597) – benedyktyn, egzegeta, orientalista, autor komentarzy do Księgi Psalmów, wykładowca języka hebrajskiego w College Royal w Paryżu, arcybiskup Aix w latach 1591–1597. Autor powołuje się tutaj na jego dzieło pt. Chronographiae libri quator (Paryż 1580).
21. Johannes Trithemius, Jan von Heidenberge (1462–1516) – benedyktyn, opat klasztoru w Spohheim, później w Würzburgu, miłośnik ksiąg, dbający o rozwój klasztornych bibliotek, autor głównie prac historycznych. Autor Skarbu Karmelitańskiego powołuje się na jego Katalog Pisarzy Kościelnych (Catalogus scriptorum ecclesiasticorum, 1494).
22. Joannes Molanus, Jan van der Meulen, Jan Vermeulen (1533– –1585) – pisarz, teolog katolicki, profesor teologii na Universytecie w Lowanium. Autor odnosi się do jego Usuardi Martyrologium (Lowanium, 1568).
23. Tomasz Waldens, Thomas Valdensis, Thomas Netter (ok. 1375–1430) – angielski karmelita, teolog, kaznodzieja na dworze Henryka IV, wysłannik króla na Sobór w Pizie. Pośrednik między Władysławem Jagiełłą a Zakonem Krzyżackim. Przeciwnik Jana Wiklefa i husytyzmu. Autor Skarbu Karmelitańskiego powołuje się tutaj na jego De sacramentalibus (O sakramentaliach, 1430) – tytuł 9, rozdział 89.
24. Marcin V – Oddo Collonna (1368–1431), jego pontyfikat trwał od 11 listopada 1417 r. do 20 lutego 1431 r.
25 Św. Robert Bellarmin, Bellarminus, Roberto Francesco Romolo (1542–1621) – jezuita, kardynał, inkwizytor, Doktor Kościoła. Bellarminus był autorem dzieła pt. De scriptoribus ecclesiasticis (Rzym, 1613), na które powołuje się najprawdopodobniej o. Cyprian od Matki Bożej.
26 Św. Piotr Kanizjusz, Canisius, Pieter de Hondt (1521– –1597) – jezuita, kaznodzieja, teolog, Doktor Kościoła. Autor m.in. dzieła Summa doctrinae christianae (1555) oraz Commentariorum de verbi Dei corruptelis (Inglostadt, 1583), na które powołuje się autor Skarbu Karmelitańskiego.
27 Sykstus IV – Francesco della Rovere (1414–1484), franciszkanin, papież od 9 sierpnia 1471 r. do 12 sierpnia 1484 r.
28 Cytat z bulli Dum attenta papieża Sykstusa IV, z 1476 r.
29 Począwszy od lat siedemdziesiątych XX w., karmelici obu zakonów odchodzą od takiego ujęcia swojej historii, dzieląc ją na dwa okresy: legendarny (do XIII w.) i historyczny (od XIII w.).
30 Dziś karmelici dawnej obserwy za swoich faktycznych fundatorów uznają grupę eremitów zamieszkujących na Górze Karmel w XIII w., Eliasza zaś uznają za Ojca duchowego całego zakonu, podobnie jak karmelici bosi.
31 Jan XXII, Ioannes Vigesimus Secundus – Jacques d’Euse (1244–1334), papież od 7 sierpnia 1316 r. do 4 grudnia 1334 r.; ukończył studia prawnicze, w latach 1308–1310 pełnił funkcję kanclerza na dworze neapolitańskim. W r. 1310 został biskupem Awinionu, a w r. 1312 – kardynałem biskupem Porto. Jako że pontyfikat Jana XXII przypada na okres niewoli awiniońskiej, a na jego wybór na Stolicę Apostolską duży wpływ ma Filip Piękny, jako papież decyduje się rezydować w Awinionie. W roli głowy Kościoła daje się poznać jako nieustępliwy i nieubłagany dla przeciwników, ale jednocześnie roztropny i odznaczający się głęboką pobożnością. Jako miłośnik sztuki i nauki poleca zbudować w Awinionie pałac papieski i zakłada bogatą bibliotekę. Jan XXII nadał odpust cząstkowy tym, którzy wieczorem na klęcząco odmówią Anioł Pański oraz trzy razy Zdrowaś Maryjo. W r. 1323 kanonizował św. Tomasza z Akwinu. Erygował katedry starożytnych języków wschodnich w Paryżu, Oksfordzie, Salamance i Bolonii. Przyczynił się także do rozwoju muzyki kościelnej (bulla Docta sanctorum, 1322 r.). W tradycji karmelitańskiej jest papieżem, który nadał zakonowi tzw. Bullę sobotnią („Sacratissimo uti culmine…”). Oryginał bulli zaginął. Istnieje jednak kilka zalegalizowanych kopii, wśród których znana jest kopia z Majorki wydana przez papieża Aleksandra V, nosząca datę 1421 r. Jest ona pierwszą pewną informacją o interesującej nas bulli. Wizja Najświętszej Dziewicy, której dostąpił Jan XXII, wzbudziła większy sprzeciw niż wizja św. Szymona Stocka. Obydwie są od siebie niezależne pod względem historycznym, ale druga wynika z pierwszej i uzupełnia ją. Początki sporu o przywilej sobotni to piewsza poł. XVI w. Spór ten rozwinął się w związku z coraz bardziej rozpowszechniającym się nabożeństwem szkaplerznym. Doszło do tego, że w Hiszpanii nabożeństwo szkaplerzne, bardzo tam rozpowszechnione, na skutek zaciekłych ataków jego przeciwników, znalazło się przed trybunałem Inkwizycji (około 1566 r.). Jednak przychylna interwencja Uniwersytetu w Salamance, na którym studiował św. Jan od Krzyża, przyczyniła się do uspokojenia zapalczywych przeciwników, przynajmniej na pewien czas. Około r. 1609 dyskusje przeniosły się z Hiszpanii do Portugalii. Przyczynili się do tego również sami obrońcy przywileju, którzy zbyt realistycznie i niejednokrotnie zbyt przesadnie naświetlali problem. Skończyło się przekazaniem całej sprawy trybunałowi Inkwizycji w Rzymie, gdzie po wystąpieniu sławnego teologa, karmelity portugalskiego, Jana od św. Tomasza, wydano w 1613 r. dekret uznający prawa karmelitów, precyzując jednocześnie właściwy sens obietnic Najświętszej Panny Maryi. Aż do połowy XVII w. nikt nie zaprzeczał historyczności Szkaplerza świętego oraz Bulli sobotniej. Historyczność tę podważył dopiero paryski doktor Jan Launoy, który w 1642 r. wydał dzieło zatytułowane Podwójna rozprawa. Jedna z tych rozpraw dotyczyła początków i przywilejów karmelitańskiego Szkaplerza, a druga widzenia św. Szymona Stocka, generała zakonu karmelitów. Skończył się wówczas okres spokoju, a rozpoczął okres nowoczesnej krytyki, dotyczącej historyczności wizji św. Szymona i autentyczności Bulli sobotniej papieża Jana XXII. Od tego czasu rozgorzały dyskusje, które ze zmiennym nasileniem trwają do dziś. Obok tradycyjnej nauki o Szkaplerzu istnieją zatem prace poświęcone rewizji tego nabożeństwa. Z jednej strony mamy więc opracowania tradycyjne, których źródłem jest zakon i spontaniczna pobożność prostego ludu, mająca urzędową aprobatę Kościoła, a z drugiej krytyczne dzieła historyków i badaczy. O samym przywileju w żaden sposób nie można powątpiewać, jako że był on zawsze uznawany przez papieży. Kontrowersje dotyczą jedynie historyczności bulli Jana XXII. Od Klemensa VII począwszy aż do Piusa XII wielu papieży, w tej czy innej formie, potwierdzało przywilej sobotni – Klemens VII (Dilecti filii i Ex Clementi, 1528 i 1530), Paweł III (Dum a Nobis, 1534), św. Pius V (Superna dispositione, 1566), Grzegorz XIII (1577), Paweł V (1613), Pius X (1910), Benedykt XV (1917), Pius XI (1922), Pius XII (1950).
32 Aleksander V – Pietro Philarghi di Candia (ok. 1339–1410),franciszkanin, uznany za antypapieża, jego pontyfikat trwał od 26 czerwca 1409 r. do 3 maja 1410 r. – jako trzeci papież panujący równocześnie z papieżem Grzegorzem XII i antypapieżem Bendyktem XIII.
33 Juliusz III – Giovanni Maria Ciocchi del Monte (1487– –1555), papież od 29 listopada 1549 r. do 23 marca 1555 r.
34 Grzegorz XIII – Ugo Boncompagni (1502–1585), papież od 14 maja 1572 r. do 10 kwietnia 1585 r.
35 Sykstus V – Felice Peretti (1521–1590), franciszkanin, papież od 24 kwietnia 1585 r. do 27 sierpnia 1590 r.
36 Zgromadzenie Kardynałów – Collegium Cardinalium Sanctae Romanae Ecclesiae, Kolegium Kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego, ogół kardynałów, mających wspomagać papieża w kierowaniu Kościołem.
37 Nawiązanie do Zesłania Ducha Świętego w dzień Pięćdziesiątnicy (Dz 2,1–13).
38 Rozdział częściowo przybliża legendarną historię Zakonu. Najpełniej przekazującym tradycję i legendy Karmelu dziełem, wyrażającym zarazem najgłębiej duchową tożsamość Zakonu, jest Liber de institutione primorum monachorum, zwana Księgą pierwszych mnichów lub też Księgą Jana XLIV. Księga ta zbiera i przekazuje w sposób definitywny relacje łączące karmelitów z Eliaszem i Maryją. Autorstwo księgi przypisuje się biskupowi Jerozolimy, Janowi XLIV, uznawanemu za postać historyczną. Gdy został biskupem, poproszono go o zebranie i spisanie swoich nauk. Miał uczynić to, kończąc spisywać swoją księgę w r. 412. Liber de institutione primorum monachorum do dziś przetrwało jako część kolekcji pism karmelitańskich zebranych przez Filipa Ribot, prowincjała Katalonii (Decem libri de institutione et peculiaribus gestis religiosorum carmelitarum, 1379–1391).
39 Kozdroas – właśc. Chosroes II (Chosrow II Parwiz), władca perski, który na początku VII w. zajął Syrię oraz Judeę z Jerozolimą.
40 Nasz św. Cyryl – św. Cyryl z Konstantynopola – legendarny przeor-generał w latach 1221–1224 (daty uzgodnione warunkowo), niektóre źródła podają już r. 1200 jako datę jego śmierci. Św. Cyryl miał budzić podziw całego Wschodu ze względu na swą wiedzę i świętość. Manuel I Komnen, władca Konstantynopola, miał go uczynić swoim posłem do papieża Aleksandra III. Z objawienia Matki Bożej miał udać się do Jerozolimy, gdzie spotkał św. Brokarda. Por. m.in.: Żywot św. Cyryla wyznawcy i Doktora, [w:] Ozdoba Karmelu Zakonnego…, dz. cyt., s. 208–214. Św. Cyrylowi przypisuje się autorstwo tzw. Listu św. Cyryla, zamieszczonego w Decem libri… Filipa Ribota OCarm. List ten wyjaśnia motywy, dla których napisano Liber de institutione Primorum Monachorum, przypomina również historię zakonu do czasów św. Alberta – podaje również tekst Reguły św. Alberta. 140 000 jako liczba karmelitańskich męczenników wywodzi się z legendarnej historii Zakonu.
41 Św. Jan przywołuje słowa Jezusa: „Zaprawdę, zaprawdę, powiadam wam: Jeżeli ziarno pszenicy wpadłszy w ziemię nie obumrze, zostanie tylko samo, ale jeżeli obumrze, przynosi plon obfity. Ten, kto kocha swoje życie, traci je, a kto nienawidzi swego życia na tym świecie, zachowa je na życie wieczne.” (J 12,24–25)
42 Św. Eugenia – męczennica, Rzymianka, córka Filipa – zarządcy Aleksandrii; obdarzona była niezwykłą urodą, odznaczając się jednocześnie cnotliwością i rozsądkiem, odrzucała liczne propozycje małżeństwa. Miała opuścić dom rodzinny i przebrana za mężczyznę pod imieniem Eugeniusza prowadzić w męskim klasztorze surowe życie ascetyczne, stanowiąc wzór pokory i świętości życia. Po śmierci swojego ojca udała się do Rzymu, gdzie za swoje przekonania została ścięta mieczem ok. r. 262. Por.: Żywot św. Eugenii panny i męczenniczki, [w:] Ozdoba Karmelu Zakonnego, dz. cyt., s. 53–59.
43 Aymerik de Melefaida – w czasach wypraw krzyżowych wraz ze św. Bertoldem z Kalabrii zjednoczyć miał pustelników z Karmelu we wspólnotę zakonną. Bertold przybył do Ziemi Świętej z II wyprawą krzyżową (1147–1149), a po jej zakończeniu schronił się na Górze Karmel. Aymeryk, jako legat Stolicy Apostolskiej, był patriarchą Antiochii, co umożliwiło mu ustanowienie św. Bertolda pierwszym przeorem wspólnoty pustelniczej. W tym czasie też miał powstać pierwszy klasztor oraz kaplica poświęcona Błogosławionej Dziewicy Maryi – stąd pełna nazwa Zakonu Karmelitańskiego: Bracia Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel.
44 Cezary Baroniusz (1538–1607) – sługa Boży, kardynał, historyk, hagiograf, autor Martyrologium Romanum (1586) oraz 12 tomów Annales ecclesiastici a Christo nato ad annum 1198 (1588–1607), które miały przedstawiać dzieje Kościoła od czasów Chrystusa do 1198 r., a na które powołuje się tutaj o. Cyprian od Matki Bożej.
45 Św. Kaprazjusz – pustelnik żyjący na przełomie IV i V w., miał być uczniem Jana XLIV; por.: Żywot Jana XLIV, patriarchy jerozolimskiego i Doktora, [w:] Ozdoba Karmelu Zakonnego, dz. cyt., s. 116.
46 Jan XLIV – biskup Jerozolimy. Według karmelitańskiej legendy był on przeorem pustelników na Górze Karmel. Gdy został biskupem, poproszono go o zebranie i spisanie swoich nauk. Miał uczynić to, kończąc spisywać swoją księgę w r. 412. Jego dzieło bardzo długo uznawane było za oryginalną Regułę Zakonu (z okresu przed św. Albertem) i cieszyło się niepodważalnym autorytetem.
47 Liczyła ponad 60 rozdziałów.
48 Św. Albert – łaciński patriarcha Jerozolimy. Przez 20 lat rządził diecezją Vercelli. Pośredniczył między papieżem Klemensem III a Fryderykiem Rudobrodym. Jego następca, Henryk VI, wziął pod swoją opiekę dobra biskupa w Vercelli i nadał Albertowi tytuł księcia. Głównym zadaniem patriarchy było utrzymanie zgody pomiędzy władcami łacińskimi w Ziemi Świętej. Po przybyciu do Palestyny w 1206 r. osiadł w Akko. W roku 1110 koronował Jana z Brenne na króla Jerozolimy. Udało mu się zjednoczyć wokół siebie władców feudalnych. Doprowadził do wymiany jeńców z sułtanem Egiptu, interweniował w sprawie uwolnienia z więzienia patriarchy antiocheńskiego oraz wysłał posłów z propozycją pokoju do sułtana Damaszku. Kiedy w latach 1206–1214 przebywał w Ziemi Świętej, został poproszony przez pustelników z Karmelu o nową Regułę zakonną, zgodną z prowadzonym przez nich życiem. Ta krótka formuła (zwana „formułą życia”), choć nie zachował się jej oryginalny tekst, jest najstarszym dokumentem pisanym potwierdzającym istnienie eremitów łacińskich na Karmelu. Stanowiła ona podwaliny Reguły Karmelitańskiej.
49 Koncylium – sobór, z łac. concilium; IV Sobór Laterański, zwołany przez papieża Innocentego III w 1215 r., miał się zająć m.in. ograniczeniem rozwoju nowych zgromadzeń zakonnych, których Reguła nie odpowiadałaby żadnej z dwóch uznawanych przez Kościół – Regule św. Benedykta i tzw. Regule św. Augustyna. Reguła św. Alberta przez wielu uznawana była za jedną z wykraczających poza owe dopuszczalne. Karmelici, nie chcąc obrać żadnej z wskazanych przez sobór dróg, postanowili dalej starać się o zatwierdzenie formuły św. Alberta.
50 Honoriusz III – Cencius Camerarius (ok. 1150–1227), papież od 18 lipca 1216 r. do 18 marca 1227 r. W 1226 r. Honoriusz III bullą Ut vivendi normam zatwierdził karmelitańską Regułę św. Alberta, choć nie zakończyło to jeszcze ataków ze strony przeciwników nowej Reguły.
51 Grzegorz IX – Ugolino dei Conti di Segni (ok. 160/70–1241), papież od 19 marca 1227 r. do 22 sierpnia 1241 r. W r. 1229 papież kilkakrotnie interweniował w sprawie eremitów z góry Karmel i, powołując się na oświadczenie Honoriusza III, potwierdził Regułę św. Alberta bullą Ex officii nostri. Grzegorz IX rozwiał wątpliwości dotyczące karmelitańskiego ślubu ubóstwa (Reguła św. Alberta zakazywała posiadania dóbr materialnych) i – zabraniając przyjmowania czynszów oraz dóbr nieruchomych – pozwolił jednocześnie na małą hodowlę bydła lub ptactwa domowego, a także na posiadanie osłów jucznych. Papież zatwierdził również zasadę, iż przeor klasztoru należeć musi do wspólnoty.
52 Innocenty IV – Sinibaldo Fieschi (ok. 1200–1254), papież od 25 czerwca 1243 r. do 7 grudnia 1254 r. W 1247 r., gdy Zakon Karmelitański przeniósł się już do Europy, Innocenty IV adaptuje Regułę Karmelitańską do nowych warunków bullą Quae honorem Conditoris. Najważniejszą zmianą wprowadzoną do Reguły było pozwolenie na zakładanie klasztorów nie tylko w miejscach pustynnych, ale wszędzie tam, gdzie zostanie im zaproponowane miejsce zdatne do zachowania Reguły. Wprowadzono też wspólny posiłek oraz obowiązkowy wspólny brewiarz dla kleryków. Papież łagodził nakaz abstynencji (poza domem – jarzyny z mięsem gotowane, na morzu – mięso), czas ścisłego milczenia ograniczył na godziny między kompletą a prymą.
53 Pomyłka autora w datowaniu wynosi 1 rok, zgodnie ze współczesnymi źródłami historycznymi.
54 Prawdopodobnie chodzi o wspominany też później Komentarz do Reguły Karmelitańskiej (część 2, rodział 3), pojawiający się też w tekście jako Księgi o Bractwie.

Rozdział z książki “Skarb karmelitański” mówiący o początkach zakonu karmelitańskiego, pisany z perspektywy nowożytnego historiografa zakonu (Skarb karmelitański, Flos Carmeli 2011)