Polskie pielgrzymowanie: 1000-1939
Andrzej Datko
Najliczniejsze były i są sanktuaria maryjne. Stanowią prawie 80 proc. wszystkich sanktuariów w Polsce. W ich rozwoju wielkie znaczenie miał XVII w., kiedy to powstała ponad połowa ośrodków kultu Matki Boskiej.
Sanktuaria dzielą się na: Pańskie – poświęcone Panu Jezusowi, maryjne i świętych.
W Polsce, podobnie jak w Europie, celem pielgrzymek były początkowo sanktuaria z grobami i relikwiami świętych. Za pierwszą pielgrzymkę przyjęło się uważać podróż cesarza Ottona III i Bolesława Chrobrego do Gniezna, do grobu św. Wojciecha w 1000 roku. Na trasach pielgrzymek prowadzących do Gniezna zaczęły powstawać kościoły pod wezwaniem tego świętego, co świadczyło o nasilaniu się jego czci.
Wkrótce rozwinęły się ośrodki związane z kultem relikwii. Najważniejszym był Święty Krzyż w Górach Świętokrzyskich (od XII w.), gdzie przechowywano relikwie Krzyża Świętego. Z innych istniejących w XII w. sanktuariów należy wymienić Trzemeszno – kult św. Wojciecha; w XIII w. kult bł. Kingi w Starym Sączu i kult św. Jadwigi Śląskiej w Trzebnicy; w XIV w. kult św. Anny na Górze Chełmskiej, Krzyża św. w Mogile pod Krakowem i św. Stanisława Biskupa w Szczepanowie.
Od XII w. ważnym ośrodkiem kultowym stał się Kraków. Początkowo pielgrzymki wiązały się z kultem św. Floriana, którego relikwie sprowadzono do Krakowa w 1184 r. Szczytowy okres pątnictwa do Krakowa przypadł na XV w., kiedy w mieście znajdowało się już 17 miejsc kultu. Najważniejszymi wśród nich była katedra wawelska i Skałka, gdzie czczono św. Stanisława Biskupa, uznanego niebawem za jednego z głównych patronów Polski. Inne pielgrzymki wiązały się z kultem osób zmarłych w opinii świętości, których tradycja określa jako „świętych krakowskich”. Chodzi o biskupa Prędotę, św. Jana z Kęt (Kantego), św. Szymona z Lipnicy, Stanisława Kazimierczyka, bł. Izajasza Bonera i Michała Giedroycia. W latach 1430-1520 notowano 837 pielgrzymek związanych z kultem tych osób z ponad 160 miejscowości.
Maria regnat, Maria imperat
Od XIV w. coraz większą rolę zaczął odgrywać kult maryjny, do czego przyczynił się znacznie wizerunek Czarnej Madonny, zainstalowany przez Władysława Opolczyka na Jasnej Górze w 1382 r. Po pielgrzymkach króla Kazimierza Jagiellończyka i jego synów, kult Madonny Jasnogórskiej nabrał cech kultu państwowego i dynastycznego, a sam obraz uznano za paladium państwa.
W wiekach średnich powstawały także inne maryjne miejsca pielgrzymkowe, z najstarszym w Górce Klasztornej (XII w.), w Bardo Śląskim, Lubawie, Krzeszowie, Starej Wsi, Górce Duchownej, Ludźmierzu.
Od XV w., wraz ze wzrostem dominacji kultu maryjnego, rozwinęło się pątnictwo do sanktuariów z cudownymi wizerunkami maryjnymi.
W XVI w. sanktuaria, w większości maryjne, zaczynają powstawać na wschodnich kresach Rzeczypospolitej – na ziemiach litewsko-ruskich. Sanktuaria te pozostawały najczęściej pod patronatem zakonów, głównie dominikanów i bernardynów. Niektóre z nich osiągnęły rangę o znaczeniu krajowym jak Latyczów, Białynicze – „Białoruska Częstochowa” i Berdyczów – „Ukraińska Częstochowa”.
Na obszarze rdzennej Polski zaczęły funkcjonować ośrodki kultu maryjnego w Gidlach, Gostyniu-Świętej Górze, Leżajsku, Przeczycy, Swarzewie, Tuchowie, Stoczku Warmińskim.
Na Jasną Górę przybywały pielgrzymki z blisko 300 miejscowości, najwięcej z województw krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego i mazowieckiego. Spoza granic kraju najwięcej pątników pochodziło ze Śląska. W XVII w. pielgrzymki na Jasną Górę zostały uznane za tak ważną praktykę religijną, że przestano zakazywać chłopom pańszczyźnianym uczestnictwa w tych wędrówkach. Kult jasnogórski związał się z treściami narodowymi i stawał się czynnikiem integrującym wielonarodowe i wielowyznaniowe państwo. W XVII w. zaczęły wykształcać się stałe szlaki pątnicze do Częstochowy, np. z Krakowa przez Skałę, Bydlin, Włodowice i z Błonia pod Warszawą przez Rawę Mazowiecką, Wolbórz, Gidle.
Wówczas też, dalekie i bliskie pielgrzymki grupowe i indywidualne stały się powszechnie uznanym zwyczajem i potrzebą religijną wszystkich warstw społecznych. Popularność zyskały sanktuaria w Sokalu, Leżajsku, Bochni, Chełmie, Żyrowicach, Skępem, Tuchowie, Piekarach Śląskich. Coraz większego znaczenia dla kultury religijnej ziem północnych nabierała Święta Lipka. Na Jasnej Górze średnia roczna frekwencja wynosiła w XVII w. ok. 60 tys. osób, w Piekarach Śląskich ok. 30 tys. Szacuje się, że ówcześnie istniało ok. 50 sanktuariów o znaczeniu ponadregionalnym i 150 o znaczeniu regionalnym. Unici i prawosławni pielgrzymowali najchętniej do Sokala, Poczajowa i Kijowa. Wyraźnie wykształconym makroregionem pielgrzymkowym stały się Karpaty, na których obszarze funkcjonowało 113 sanktuariów katolickich.
Pątnictwo wykazywało wyraźną sezonowość. Na Jasnej Górze ilość pielgrzymek osiągała maksimum w maju, czerwcu, sierpniu i wrześniu. Nie notowano natomiast prawie wcale pątników w zimie, wczesną wiosną i późną jesienią. Podobny rytm występował w innych sanktuariach co wiązało się z kalendarzem świąt maryjnych, pracami polowymi, warunkami klimatycznymi i stanem dróg.
Nowe Jerozolimy i koronacje obrazów
W początkach XVII w. wielkimi ośrodkami kultowymi stały się kalwarie, czyli Nowe Jerozolimy, poświęcone kultowi Męki Pańskiej i odtwarzające w terenie realia Ziemi Świętej. Były one wyrazem nasilającej się ówcześnie pobożności pasyjnej i miały zastępować wiernym pielgrzymkę do prawdziwej Jerozolimy, trudno wówczas dostępnej. Na zachodzie Europy pierwsze kalwarie powstawały pod koniec XV w. W Polsce jako pierwszą założono Kalwarię Zebrzydowską (1602), następne w Pakości nad Notecią (1628), w Gordach na Żmudzi (1639), w Wejherowie (1649), w Werkach pod Wilnem (1662), w Pacławiu (1668), w Górze Kalwarii (1670), w Krzeszowie (1672), w Wambierzycach (1681), na Górze św. Anny (1709) i w Ujazdowie pod Warszawą (1731). Cechą charakterystyczną polskich kalwarii było połączenie kultu pasyjnego z maryjnym. Wszystkie wyżej wymienione kalwarie były zarazem sanktuariami maryjnymi, posiadając cudowne obrazy Matki Bożej.
W XVIII w. powstało ok. 25 proc. ogólnej liczby sanktuariów maryjnych, z których warto wymienić Pszów, Wysokie Koło, Milatyn. Upowszechniły się także uroczyste koronacje cudownych wizerunków maryjnych na prawie papieskim. Jako pierwszy ukoronowano ikonę jasnogórską 8 września 1717 r., kolejne odbyły się w Trokach (1718), Kodniu (1723), Sokalu (1724), Podkamieniu (1727). Do końca istnienia I Rzeczypospolitej ukoronowano 29 cudownych wizerunków maryjnych. W okresie niewoli narodowej ukoronowano jedynie 12 wizerunków maryjnych i to tylko w zaborze austriackim. Protestanckie Prusy i prawosławna Rosja nie tolerowały takich obrzędów.
W XVIII w. zapoczątkowano coroczne, piesze pielgrzymowanie z Warszawy do Częstochowy. Pierwsza taka pielgrzymka odbyła się w 1711 r. i powtarzana jest bez żadnej przerwy do dzisiaj, co stanowi swoisty fenomen religijny i społeczny w Europie.
Dzieliły granice, kult łączył
Już po pierwszym i drugim rozbiorze Polski władze pruskie i austriackie wydawały zakazy pielgrzymowania, co zapoczątkowało pewien regres tej praktyki religijnej. Stawała się ona nawet niebezpieczna, o czym świadczy przykład pielgrzymki warszawskiej w 1792 r., której uczestników wraz z księżmi wymordowało wojsko pruskie. Zbiorowa mogiła znajduje się na szlaku do Częstochowy, 10 km od miejscowości Święta Anna.
W tym czasie świadomość religijna zespoliła się ze świadomością narodową. Pielgrzymki, najbardziej masowa praktyka religijna, stały się także manifestacjami patriotyzmu, a często wręcz demonstracjami skierowanymi przeciw zaborcom. Organizowano pątnictwo do ośrodków silnie związanych z historią Polski jak Kraków, Gniezno, Wilno. W sanktuariach odbywały się obchody rocznicowe zwycięstw oręża polskiego, np. w 1873 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej święcono 200-setną rocznicę zwycięstwa pod Chocimiem, w 1906 r. na Jasnej Górze 250-lecie ślubów Jana Kazimierza, w 1910 r. w Borku Wielkopolskim 500-lecie zwycięstwa pod Grunwaldem. Ruch ten, zwany „pątnictwem narodowym”, przyczynił się do rozbudzenia uczuć patriotycznych w chłopach.
Zaborcy starali się ograniczać funkcjonowanie sanktuariów przede wszystkim przez kasaty klasztorów – w zaborze rosyjskim po powstaniu styczniowym i w pruskim w okresie Kulturkampfu. Szczególnymi restrykcjami została objęta Jasna Góra, gdzie Matka Boska była niezmiennie czczona jako Królowa Polski, co podtrzymywało poczucie jedności podzielonego państwa. Dlatego odbywanie pielgrzymek na Jasną Górę wymagało specjalnych pozwoleń władz rosyjskich, a utrudnienia powiększała konieczność posiadania paszportów przy przekraczania granic guberni. Władze pruskie zaprowadziły kordon sanitarny na granicy i utrudniały na wszelki sposób pielgrzymowanie do Częstochowy. Pielgrzymów udających się na Jasną Górę zwalniano z pracy lub obniżano im zarobki. W Austrii, system józefiński podporządkował Kościół państwu, które walcząc z „zabobonem” likwidowało sanktuaria. Prowadziło to do osłabienia ruchu pielgrzymkowego lub ograniczenia zasięgu jego działania.
Pielgrzymka – czyn patriotyczny
Wiele sanktuariów pełniło funkcje oświatowe, krzewiły wśród pielgrzymów język i kulturę polską. Taką znaczącą rolę odegrały sanktuaria na Górze św. Anny, w Piekarach Śląskich, Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Wejherowie. O roli takich ośrodków w podtrzymywaniu polskości świadczy przykład Warmii, gdzie do sanktuariów maryjnych pielgrzymowali zgodnie katolicy i ewangelicy dla podkreślenia wspólnej przynależności do narodu polskiego. Podobnie, w zaborze rosyjskim do Leśnej Podlaskiej pielgrzymowali katolicy, unici i prawosławni. Nabożeństwa i kazania dla pielgrzymów w Wejherowie, wygłaszane po polsku, chroniły Kaszubów przed wynarodowieniem. Góra Świętej Anny uważana była za twierdzę polskości na Śląsku.
W tym czasie nastąpiły dwa objawienia maryjne: w Licheniu w latach 1850-1852 i w Gietrzwałdzie w 1877 r., to ostatnie uznane i potwierdzone przez Kościół. Gietrzwałd stał się „polskim Lourdes”, do którego w ciągu trzech miesięcy po objawieniach przybyło ponad 300 tys. pątników, w tym z Niemiec, Holandii i Belgii.
W latach 60. XIX w. rejestrowano na Jasnej Górze średnio 100 tys. osób rocznie, ale już w latach 80. i 90. – 300 tys. Na jubileusz 500-lecia klasztoru jasnogórskiego w 1882 r. przybyło 400 tys. osób, a na uroczystość powtórnej koronacji w 1910 r. (pierwsze korony zostały skradzione) – prawie 900 tys. Na przełomie XIX i XX w. na Jasnej Górze pojawiają się pierwsze pielgrzymki „zawodowe” – robotników i „stanowe” – mężczyzn.
Sprzymierzeńcem pątnictwa stała się kolej. Z Warszawy do Częstochowy przeprowadzono linię w 1846 r. Początkowo pielgrzymi wykorzystywali kolej do powrotu z wędrówki, potem jednak dojazd koleją do sanktuarium jasnogórskiego i takiż powrót stawał się coraz częściej tradycją w wielu parafiach. Podobnie działo się w Kalwarii Zebrzydowskiej, drugim co do ważności ośrodku pielgrzymkowym. Linie kolejowe połączyły to sanktuarium z Krakowem i Podhalem w 1884 r. i ze Śląskiem w 1888 r. Frekwencja pielgrzymujących wzrosła szybko do 200 tys. osób rocznie, i przekroczyła na przełomie wieków 300 tys. Koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Kalwaryjskiej w 1887 r. zgromadziła blisko 500 tys. osób. Kalwaria Zebrzydowska pełniła w tym czasie rolę „Częstochowy Południa” nie tylko dla Galicji, ale także innych krajów należących do monarchii austro-węgierskiej: Czech, Moraw, Słowacji i Węgier.
W Piekarach Śląskich notowano do 70 tys. pątników, a ta wysoka frekwencja utrzymywała się także dzięki zakrojonej na wielką skalę akcji trzeźwościowej, której ośrodkiem było to sanktuarium. Na Górę Świętej Anny przybywało średnio do 100 tys. osób rocznie ze Śląska, Moraw i Niemiec. Do Gietrzwałdu, po objawieniach maryjnych, pielgrzymowano przez pewien czas ze wszystkich zaborów w ilości do 150 tys. osób rocznie. Niejednokrotnie Gietrzwałd był sanktuarium „zastępczym” dla pątników, którzy nie otrzymali zgody od władz rosyjskich na przekroczenie granic Królestwa w drodze na Jasną Górę.
W Karpatach funkcjonowało w XIX w. 135 ośrodków pielgrzymkowych. Oprócz Kalwarii Zebrzydowskiej najliczniej odwiedzanymi sanktuariami była Kalwaria Pacławska, Tuchów, Stara Wieś i Kobylanka. Większość ośrodków karpackich miała charakter lokalny.
W połowie XIX w. na ziemiach byłej Rzeczypospolitej w granicach z 1772 r. funkcjonowały 1052 sanktuaria. Z tego: w Królestwie Polskim – 362, na ziemiach włączonych do Rosji – 202, w Galicji – 239, w zaborze pruskim i na Śląsku Pruskim – 178.
Pielgrzymkę można określić jako zbiorową lub indywidualną wędrówkę o charakterze sakralnym, której celem jest ośrodek kultu. Ta „podróż duchowa” jest rytualnym pokonywaniem przestrzeni, aby pozyskać dobra duchowe i pozyskać łaski w życiu doczesnym. O sanktuariach mówi się także, iż są to miejsca charyzmatyczne, w których nawiązanie kontaktu z sacrum jest o wiele łatwiejsze niż w instytucjonalnych ośrodkach kościelnych.
Jako pierwszą w Polsce uznaje się pielgrzymkę Ottona III i Bolesława Chrobrego do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie w 1000 r. W XII w. powstaje sanktuarium na Świętym Krzyżu z relikwiami św. Krzyża i pierwsze maryjne w Górce Klasztornej. W XIII i XIV w. ośrodkiem pielgrzymkowym staje się Kraków z kultami św. Stanisława Biskupa, św. Szymona z Lipnicy, św. Jana z Kęt. Przeważa wówczas pątnictwo bliskie, do 30 km. Pielgrzymki dalekie rozwijają się od czasu instalacji obrazu Matki Boskiej na Jasnej Górze (1382), a szczególnie w XVII w., w którym powstała połowa wszystkich sanktuariów maryjnych i wielkie Kalwarie z Zebrzydowską na czele. Sieć szlaków pątniczych pokryła całą Rzeczpospolitą, najgęściej w regionie karpackim (132 sanktuaria). W okresie zaborów pielgrzymki nabrały charakteru narodowego stając się elementem patriotycznego oporu. W 1830 r. w Królestwie były 362 sanktuaria; na ziemiach włączonych do Rosji – 202, w Galicji – 239, w zaborze pruskim i na Śląsku pruskim – 178.
Nowe formy w przestrzeni wolności
Pierwsza wojna światowa zahamowała w zasadzie ruch pielgrzymkowy, choć nadal trwało, ograniczone co prawda, nawiedzanie lokalnych sanktuariów oraz procesje parafialne. Swobodne i naturalne kształtowanie się pątnictwa mogło nastąpić dopiero w wolnym państwie, wtedy też zaczyna ustalać się jego ruchliwość pozioma i pionowa (przez pierwszą rozumiemy zasięg terytorialny oddziaływania sanktuariów, przez drugą natężenie i żywotność pątnictwa w poszczególnych sanktuariach). W okresie międzywojennym przestały dominować pielgrzymki lokalne i bliskie, a rozwinęło się pątnictwo regionalne i ogólnokrajowe. Wpłynęło to na stabilizację podziału sanktuariów na parafialne, lokalne (dekanalne), regionalne, ponadregionalne, krajowe i międzynarodowe. Pielgrzymki do tych ośrodków określa się odpowiednio jako parafialne, lokalne, regionalne itd.
Coraz większemu zróżnicowaniu ulegały też same pielgrzymki. Oprócz istniejących dotąd pielgrzymek ogólnostanowych (grupujących uczestników różnego wieku, płci, wykształcenia, statusu społecznego i zawodu) i wotywnych (pielgrzymki ponawiane co roku w tym samym dniu przez społeczność danej miejscowości lub parafii jako ślubowane podziękowania za cudowną interwencję uzyskaną w sanktuarium), pojawiły się pielgrzymki zawodowe, stanowe (mężczyzn, kobiet, młodzieży szkolnej, młodzieży akademickiej) i brackie (sodalicje mariańskie, Akcja Katolicka, bractwa szkaplerzne itp.) oraz specjalne. Powstanie tego ostatniego typu pielgrzymek zapoczątkowały pielgrzymki chorych na Jasną Górę.
Kontynuowano także pielgrzymki narodowe („pątnictwo narodowe” zawiązało się pod zaborami) z przedstawicielami Episkopatu i władz państwowych np. z okazji 550-lecia Jasnej Góry w 1932 r. z udziałem prezydenta Mościckiego. Celem pielgrzymek narodowych było zawsze sanktuarium jasnogórskie. Znaczenie kultu maryjnego podkreślała ponowna elekcja Matki Bożej na Królową Polski. Aktu tego dokonał Episkopat Polski na Jasnej Górze w 1920 r.
Koleją i pieszo
Rozpowszechniło się pielgrzymowanie z wykorzystaniem kolei. Po 1919 roku okazało się, że najczęściej i najliczniej pielgrzymują parafie położone przy liniach kolejowych. Ten sposób pielgrzymowania rozpowszechniał się coraz bardziej po 1919 r. Ważną rolę w rozwoju ruchu pielgrzymkowego odegrała Liga Popierania Turystyki powstała w 1935 r. Uruchomiła ona tzw. „pociągi popularne”, które zapewniły masowe przewozy pasażerów, w tym pielgrzymów, którym oferowano zniżki. Grupa licząca minimum 25 osób otrzymywała 35 proc. zniżki, 200 osób – 66 proc. i 500 osób – 75 proc. W 1935 r. z usług Ligi skorzystało 91 rys. pątników, rok później już 236 tys. Liga, współpracująca ściśle z Akcją Katolicką, organizowała także „masową turystykę w zakresie pątnictwa”, załatwiając przejazdy, noclegi i wyżywienie oraz zapewniała przejazdy „popularnymi pociągami pielgrzymkowymi” do Częstochowy, Kalwarii Zebrzydowskiej, Piekar Śląskich i Wilna. Skorzystało z tego kilkaset tysięcy pątników.
Mimo rozwoju dalekich pielgrzymek, wysoką frekwencją cieszyło się nadal pątnictwo piesze (bliskie, do 30 km) do lokalnych i regionalnych ośrodków kultu. Dla pątnictwa pieszego charakterystyczny był rozwój pielgrzymek uroczystych, związanych silnie z tradycjami lokalnymi i regionalnymi. Organizowane były w parafiach z rozbudowanym rytuałem religijno-społecznym. Uczestnicy zakładali stroje regionalne, członkowie organizacji społecznych i zawodowych – mundury i odznaki, niesiono chorągwie, krzyże i feretrony. Pielgrzymkom towarzyszyła często orkiestra lub kapela ludowa.
Kontynuowano tradycje pielgrzymek wotywnych. Wiele z nich cieszyło się nieprzerwaną, nawet kilkusetletnią tradycją. Pielgrzymki z Oliwy do centrum kultu pasyjnego i maryjnego w Wejherowie trwają np. od 1586 r., a z Kościerzyny od 1675 r.
Zmieniał się także skład społeczny pątnictwa, w czym zaznaczył się rosnący udział ludności miejskiej. W okresie międzywojennym przewaga ludności wiejskiej w pątnictwie utrzymywała się nadal, choć nie była już tak absolutna jak przedtem. Coraz wyraźniej zaznaczał się udział robotników, co uwidoczniło się w pielgrzymkach zawodowych.
W okresie międzywojennym kontynuowano koronacje cudownych wizerunków maryjnych, cieszących się długotrwałym kultem i sławą licznych łask (od 1717 r. do I wojny ukoronowano 41 wizerunków). Pierwsza koronacja po wojnie odbyła się już 15 sierpnia 1919 r. w Borku Starym. W latach 1919-1939 ukoronowano 22 wizerunki m.in. w Piekarach Śląskich (1925), w Wilnie – Ostra Brama (1927), Gostyniu (1928), Żółkwi (1929). Najwięcej koronacji odbyło się w 1937 r.: w Stanisławowie, Odporyszowie, Charłupi Małej i Swarzewie.
Prymat Jasnej Góry
Rosło znaczenie Jasnej Góry jako naczelnego miejsca pielgrzymkowego i sanktuarium narodowego, gdzie kult Matki Boskiej Królowej Polski stopił się w jedno z kultem Matki Boskiej Częstochowskiej. Do Częstochowy pielgrzymowano ze wszystkich diecezji, najliczniej z częstochowskiej, warszawskiej, łódzkiej i kieleckiej. Najmniej pątników przybywało z diecezji wileńskiej, pińskiej, łuckiej i lwowskiej.
Ogółem, w latach 1918-1930 było na Jasnej Górze 4 803 tys. pielgrzymów. Jeszcze w 1923 r., według szacunkowych danych, ilość pielgrzymów pieszych i przybywających koleją do Częstochowy była sobie równa. Proporcje te w następnych latach ulegały zmianie, i w 1930 r. pielgrzymów pieszych było już tylko 25 proc. Utrzymywały się jednak tradycje pieszych pielgrzymek z dużych miast: Warszawy, Poznania i Krakowa. Najliczniejsza była piesza pielgrzymka warszawska, osiągając liczbę 3 tys. uczestników w latach 1930-1936. Najwięcej pątników przybyło na Jasną Górę w 1932 r. z okazji 550-lecia. Wówczas, podczas trzech świąt maryjnych (15 i 26 VIII i 8 IX) zanotowano ok. 750 tys. osób.
Pątnictwo na Jasną Górę w latach międzywojennych nie rozwijało się równomiernie. W 1919 r. przybyło niewiele ponad 3 tys. pielgrzymów, w 1920 – 59 tys., ale w 1921 r. już 172 tys. Ten nagły wzrost wiązał się z dziękczynieniem za zwycięstwo nad bolszewikami i ostateczne utrwalenie niepodległości. Jednostajny i zdecydowany wzrost pątnictwa datuje się od 1933 r. – 217 tys. osób, do 1938 r. – 646 tys. Ogółem, w okresie międzywojennym pielgrzymowały do Częstochowy 2140 parafie, co stanowiło 38 proc. wszystkich parafii rzymskokatolickich w Polsce.
Jasna Góra osiągnęła wtedy rangę sanktuarium międzynarodowego. Przybyło do niej 140 tys. pielgrzymów z USA, Austrii, Anglii, Belgii, Chin, Estonii, Hiszpanii, Irlandii, Japonii, Łotwy, Niemiec, Rumunii, Szwecji i Włoch.
Nasilenie pątnictwa na Jasną Górę przewyższało wielokrotnie frekwencje w innych, najbardziej uczęszczanych sanktuariach. Kalwaria Zebrzydowska dopiero w 1938 r. osiągnęła liczbę 200 tys. przybyłych pielgrzymów zajmując drugie miejsce po Jasnej Górze. Kalwaria, łącząc kult pasyjny i maryjny była sanktuarium międzynarodowym o zasięgu europejskim – przybywały tam pielgrzymki ze Słowacji, Moraw, Węgier i Śląska niemieckiego. Rangę europejską miało też Wilno. Do Ostrej Bramy i kalwarii wileńskiej w Werkach pielgrzymowano z Litwy, Łotwy i Niemiec. Tuchów, Górka Duchowna, Pszów i Gidle przyjmowały rocznie 60-90 tys. pątników. Do Kalwarii Pacławskiej oprócz katolików pielgrzymowali także grekokatolicy i prawosławni. Piekary Śląskie (50-60 tys. osób rocznie) stawały się sanktuarium „zawodowym” z duszpasterstwem ukierunkowanym na robotników.
Do Gniezna, Skępego, Leśnej Podlaskiej, Kodnia, Borku Wielkopolskiego, Dąbrówki Kościelnej pielgrzymowało średnio 25-40 tys. osób rocznie. W 1938 r. do 17 największych sanktuariów (bez Jasnej Góry) przybyło 900 tys. pielgrzymów.
Poza granicami Polski znalazły się sanktuaria na Warmii, co spowodowało zanik pielgrzymek do Gietrzwałdu z Wielkopolski i Śląska. Pątnictwo lokalne do Świętej Lipki i Gietrzwałdu napotykało znaczne utrudnienia ze strony władz niemieckich. Oba sanktuaria pozostały mimo to ważnymi ośrodkami kultu maryjnego dla katolików polskich i niemieckich oraz dla Polonii w Niemczech. W Świętej Lipce nabożeństwa w języku polskim utrzymały się do 1939 r.
W archidiecezji lwowskiej najważniejszymi ośrodkami pielgrzymkowymi była Kochawina, Lwów i Jazłowiec, gdzie Matka Boska była czczona jako Patronka i Hetmanka ułanów polskich. Delegacje wszystkich pułków ułańskich uczestniczyły w patronalnych świętach w sanktuarium Matki Boskiej Jazłowieckiej.
W latach 1918-1939 pielgrzymowało w Polsce ok. 5 proc. ogółu katolików.
Andrzej Datko
Ramka 1
Od XIV w. coraz większą rolę zaczął odgrywać kult maryjny, do czego przyczynił się znacznie wizerunek Czarnej Madonny, zainstalowany przez Władysława Opolczyka na Jasnej Górze w 1382 r.
Ramka 2
W XVIII w. zapoczątkowano coroczne, piesze pielgrzymowanie z Warszawy do Częstochowy. Pierwsza taka pielgrzymka odbyła się w 1711 r. i powtarzana jest bez żadnej przerwy do dzisiaj, co stanowi swoisty fenomen religijny i społeczny w Europie.
Ramka 3
W czasie zaborów świadomość religijna zespoliła się ze świadomością narodową. Pielgrzymki, najbardziej masowa praktyka religijna, stały się także manifestacjami patriotyzmu, a często wręcz demonstracjami skierowanymi przeciw zaborcom. Organizowano pątnictwo do ośrodków silnie związanych z historią Polski, jak Kraków, Gniezno, Wilno. Matka Boska była niezmiennie czczona jako Królowa Polski, co podtrzymywało poczucie jedności podzielonego państwa.
Ramka 4
Na jubileusz 500-lecia klasztoru jasnogórskiego w 1882 r. przybyło 400 tys. osób, a na uroczystość powtórnej koronacji w 1910 r. (pierwsze korony zostały skradzione) – prawie 900 tys.
Sprzymierzeńcem pątnictwa stała się kolej. Z Warszawy do Częstochowy przeprowadzono linię w 1846 r.
Ramka 5
Nagły wzrost pątnictwa w 1921 r. wiązał się z dziękczynieniem za zwycięstwo nad bolszewikami i ostateczne utrwalenie niepodległości. W dwudziestoleciu Jasna Góra osiągnęła jednocześnie rangę sanktuarium międzynarodowego.
Tekst pochodzi z Wiadomości KAI nr.34
Zaprenumeruj ekai-tygodnik!
Dodaj komentarz
