Seneka
Adam Królikowski
Właściwie: Lucius Annaeus Seneca – w odróżnieniu od ojca: Młodszy lub Seneka Filozof.
1. Życie. Ur. ok. 4 pne w Kordobie (Cordoba, Hiszpania), zm. 65 ne pod Rzymem. Przyszedł na świat w zamożnej rodzinie ekwitów, jego ojciec Lucius Annaeus Seneca był znanym retorem, on sam był wujem poety Lukana (39-65). Do Rzymu przybył jako dziecko i tu otrzymał staranne wykształcenie filologiczne (gramatyka, retoryka), oraz filozoficzne (w duchu stoickiego eklektyzmu). Seneka, będąc wątły i słabego zdrowia, wyjechał następnie na kilka lat do Egiptu (koniec lat 20. – ok. 31/32), gdzie goszcząc u swego wuja – Gajusza Galeriusza, prefekta tego kraju, zarazem kształcił się w filozofii i podreperowywał zdrowie.
Po powrocie do Rzymu zajął się karierą adwokacką i już ok. 33 r. objał urząd kwestora. Posądzony przez żonę cesarza Klaudiusza – Messalinę, o romans z siostrą Kaliguli – Julią Liwillą, Seneka został wygnany na Korsykę (41-49). Tam powstają jego pierwsze ważne pisma filozoficzne. Z kolei, wstawiła się za nim druga żona cesarza – Agryppina, jednak za cenę wychowania jej syna – Nerona. Klaudiusz powierzył Senece urząd pretora (50), kiedy zaś młodociany Neron wstąpił na tron (54), Seneka – który ok. 55/56 został konsulem – faktycznie przez następne 8 lat współrządził państwem (55-62). Pierwsze pięciolecie tych rządów (54-58), to okres największej pomyślności Rzymu. W r. 59 jednak Neron kazał zamordować własną matkę, Seneka zaś został zmuszony, by zatuszować całą sprawę przed senatem. W 62 Seneka poprosił tyrana o przejście na emeryturę. W latach 62-65 zaszył się w swoich majątkach pod Rzymem i w Kampanii, poświęcając się już tylko filozofii i twórczości literackiej. Mimo to, w 65 r. posądzony został, wraz ze swym bratankiem Lukanem, o udział w tzw. Spisku pizońskim na życie Nerona. Mając więc w perspektywie śmierć na męczarniach, Seneka i Lukan popełnili samobójstwo. Seneka podciął sobie żyły na zgięciach ramion, przy kolanach i goleniach (Tacyt, Roczniki, XV, 63). Stąd potomni uznali go za „męczennika filozofii”, zaś tacy Ojcowie Kościoła, jak Tertulian czy Hieronim – za chrześcijanina, czerpiąc z jego twórczości argumenty przeciw pogaństwu.
Stoa. Dzieje tego nurtu rozpoczynają się od założenia szkoły przez Zenona z Kition, ur. ok. 333/332 pne na Cyprze, w rodzinie kupców fenickich, zm. zaś w r. 262 pne. Zenon, nie będąc obywatelem ateńskim, nie mógł nabyć nieruchomości, wykładał więc w tzw. Portyku Malowanym (Stoa poikile), tj. ozdobionym malowidłami Polignota, zwanym też Portykiem Peizianaksa. Wśród zenonitów było wielu Fenicjan, Żydów i Syryjczyków, stąd silne wpływy orientalne we wczesnym stoicyzmie i jego filozoficzny synkretyzm grecko-semicki. Sam Zenon był głównie logikiem – zreformował i wprowadził w tej dziedzinie nową terminologię. Dożył ponoć 98 lat i zmarł przez wstrzymanie oddechu, czując, że wzywają go już bogowie. Jego następca, Kleantes z Assos, który był scholarchą Portyku w latach ok. 262-233, komentował głównie pisma Zenona. Wcześniej był bokserem, nie miał majątku, a za jego czasów w szkole nastąpiło myślowe rozprzężenie. On sam zmarł, zagłodziwszy się w krótkim czasie na śmierć. Świetność Portyku przywrócił dopiero jego następca – Chryzyp (280 – ok. 205), pochodzący z Soloj w Cylicji, scholarcha od 232, który nadał stoicyzmowi pełny rozmach, stworzył klasyczną filozofię szkoły i przyćmił poprzedników. Obok Arystotelesa uchodził on za największego logika Starożytności. Po tej tzw. starej szkole stoickiej (koniec IV w. – cały III w.), nastąpiła średnia Stoa, w której dominował eklektyzm (II – I w. pne).
Wśród jej przedstawicieli można wymienić Panajtiosa z Rodos (ok. 180 – ok. 109 pne), oraz jego uczniów – Posejdoniosa z Apamei (ok. 135 – ok. 50 pne) i Hekatona z Rodos (II/I w. pne), którzy położyli nacisk na pragmatyzm polityczny i etykę społeczną. Oprócz nich na uwagę zasługują także: Quintus Sextus (I w. pne), autor – liczących 451 myśli – tzw. „Sentencji Sekstusa”, o zabarwieniu stoicko-neopitagorejskim, w patrystyce uważanych wszakże za dzieło chrześcijańskie, oraz Arejos Didymos (2 poł. I w. pne), działający w Aleksandrii, autor „Epitome” – podręcznika etyki, w którym dał wykład również koncepcji Platońskiej i Arystotelesowskiej. Nową szkołę stoicką (od I w. ne) tworzą już filozofowie rzymscy, tacy jak właśnie Seneka, Epiktet, czy Marek Aureliusz. Epiktet (ok. 50 – ok. 138), w przeciwieństwie do Seneki, więcej zajmował się logiką, przede wszystkim jednak etyką, opartą na podstawach teologicznych i w duchu sokratejskim. Marek Aureliusz (121 – 180), będąc cesarzem rzymskim, był też autorem najpopularniejszej książki tej szkoły – „Rozmyślań”, niewydanych za życia, spisanych po grecku notatek, które redaktorzy następnie opatrzyli tytułem „Ta eis heauton” (Do siebie samego). Ta niewielka książeczka zawiera podstawy etyki stoickiej, wynotowane prostym jezykiem głównie z dzieł Posejdoniosa, Seneki oraz Epikteta. Wszyscy trzej rzymscy autorzy odeszli już jednak od panteistycznego materializmu dawniejszej szkoły, przechodząc na pozycje metafizycznego dualizmu oraz mistyczno-religijnego spirytualizmu.
2. Dzieła. Wszechstronną twórczość Seneki można podzielić na: filozoficzną („dialogi” w formie diatryby cynickiej, oraz listy), jak też literacką (tragedie, mowy i poezje). Jego mowy sądowe i polityczne niestety się nie zachowały, zaś spośród kilkudziesięciu epigramów autentycznych jest tylko kilka. Zaginęła również część traktatów filozoficznych.
Zebrane w 12 księgach „Dialogi” to jednak podstawowy zrąb jego twórczości etycznej, obejmujący 7 traktatów-esejów, oraz 3 pocieszenia-konsolacje: do Marcji (37-41), do Polibiusza (42-44) i do swej matki Helwii (41-42). Najwcześniejszy traktat „O gniewie” (między 41-49) skierował do swego przybranego brata Nowatusa – późniejszego Galliona, kolejny zaś „O krótkości życia” (ok. 50) do krewnego swej żony, Paulinusa. Dla wykształcenia młodego Nerona napisał następnie „O łagodności” (55/56), podręcznik cnót mający być „zwierciadłem” dla władcy. Następnie powstały trzy traktaty dla Serenusa – bliskiego Seneki, a zarazem prefekta nocnej straży przybocznej Nerona: „O pokoju ducha”, „O niezłomności mędrca” i „O bezczynności filozoficznej” (między 56-58). Podsumowaniem lat pomyślnych rządów Seneki, jest dziełko „O życiu szczęśliwym” (58), po którym – odchodząc na krótko od etyki – oddał się zagadnieniom fizyki, pisząc „Kwestie przyrodnicze” (ok. 59-62?).
Nie wiadomo dokładnie kiedy Seneka napisał traktat „O dobrodziejstwach”, zawierający jego etykę społeczną, wykład humanitaryzmu i filantropii antycznej, a zarazem studium z historii starożytnej nauki o moralności (może 62-65). Na emeryturze powstały jego najgłębsze i najdojrzalsze dzieła: „O Opatrzności” (62-63), ostatni „dialog filozoficzny”, będący swoista teodyceą, a zawierający także w finale apologię samobójstwa, oraz „Listy moralne do Lucyliusza”, zbiór fikcyjnie adresowanych do przyjaciela 124 zwięzłych esejów, stanowiący swoistą summę etyki, a zarazem zwieńczenie całej twórczości Seneki. Obok pism filozoficznych, na uwagę zasługuje jeszcze satyra polityczna „Zrobienie w dynię boskiego Klaudiusza”, oraz komplet jego 9 tragedii (10 jest wątpliwa), będących w większości makabrycznymi thrillerami – jak z życia Nerona – na których potem wzorował się m.in. Szekspir. Warto też dodać, że w IV-VI w. krążyła apokryficzna korespondencja Seneki z Pawłem z Tarsu.
Pisma: L.A. Seneka, Pisma filozoficzne, t. 1-3, przeł. i oprac. L. Joachimowicz, Pax, Warszawa 1965-1969; L.A. Seneca, Listy moralne do Lucyliusza, przeł. W. Kornatowski, oprac. K. Leśniak, PWN, Warszawa 1961; Marek Aureliusz, Rozmyślania, przeł. M. Reiter, Wydawnictwo Antyk, Kęty 1999; Arejos Didymos, Podręcznik etyki, przeł. i oprac. M. Wojciechowski, WAM, Kraków 2005.
Lektura: Seneka, O życiu szczęśliwym (w:) Pisma filozoficzne, t. 1, op. cit., s. 188-243, oraz: Marek Aureliusz, Rozmyślania, op. cit., s. 24-30 (ks. 3), s. 31-39 (ks. 4), s. 76-83 (ks. 9); lub: Arejos Didymos, Podręcznik etyki, op. cit., s. 54-137 (sekcja B: Zenon i stoicy).
3. Koncepcja. Założyciel Portyku, Zenon z Kition, od cyników przejął naukę moralną, a od szkoły megarejskiej – logikę. W fizyce zaś, jego koncepcja była nowa, przeciwstawna nauce sokratejskiej i platońsko-arystotelesowskiej. Zdaniem Zenona, zarówno dusze ludzkie, jak też Bóg – stwórca wszechświata, są materialne i immanentne rzeczywistości cielesnej. Dusza jest ciepłym tchnieniem (pneuma entheron), trwalszym niż ciało (soma), lecz śmiertelnym. Bóg jest również cielesny, jest czynną Zasadą kosmiczną – Rozumem świata (logos), a zarazem Ogniem (ignis), będącym bóstwem (theion), oraz losem i opatrznością. W ten sposób Zenon wykluczył substancję duchową, bytem nazywając tylko to, co materialne i w efekcie otrzymując materialistyczny monizm oraz panteizm. Chryzyp podzielił naukę na trzy działy wiedzy: fizykę, logikę i etykę, przy czym tę ostatnią uznał za najważniejszą część systemu. O ile w fizyce nie różnił się od swych poprzedników, o tyle logika jest jego największym osiągnięciem. Wyróżnił on w niej trzy działy: retorykę, dialektykę i teorię poznania. Podstawową częścią logiki jest dialektyka – nauka o języku, „o znakach i znaczeniach”, w ramach której Chryzyp stworzył pierwszy rachunek logiczny, własną teorię (logikę) sądów. Jego następcy na tej podstawie mogli już pisać „Wprowadzenia do logiki”. Z czasem (zob. choćby Epiktet), ukształtowała się lista kategorii stoickich, konkurencyjna wobec Arystotelesa.
Obejmowała ona tylko cztery kategorie oraz ogólniejsze od nich „pojęcie najwyższe”:
1) nieokreślone coś (to ti), tj. owo pojęcie, a dalej
2) podmiot-substrat (to hypokeimenon),
3) jakość-cecha (to poion),
4) stan (to pos ekhon) i
5) relacja (to pros ti pos ekhon).
Najważniejszą jednak dziedziną wiedzy pozostawała nauka zapewniająca praktyczne szczęście – etyka. Dzięki znajomości fizyki, a więc siebie samego i działań Opatrzności, jak też wiedzy logicznej, a więc rozeznania, co jest w życiu prawdą, co fałszem, człowiek może dopiero wstąpić na drogę cnoty, którą wskazuje etyka. Uczy ona, że najwyższe dobro – pełnię cnoty, a zarazem najlepszą wiedzę – mądrość życiową, można osiągnąć jedynie żyjąc w zgodzie z Naturą. Owa Natura (physis), to nic innego, jak właśnie logos, theion, kosmiczna pneuma, czyli Bóg.
W przeciwieństwie do materii, jako pierwiastka biernego i nietrwałego, jej substancja – będąc pierwiastkiem czynnym – jest boska i wieczna. Z nią ma żyć w zgodzie człowiek, starając się postępować tak, by bierna materia nie zniewalała jego pneumy. Musi się więc wyzwolić z afektów (pożądań), osiągając stan obojętności (apathia). Jest to obojętność zarówno na ból, gniew, strach, czy rozkosz, jak i na dobra materialne – zwłaszcza bogactwo, oraz inne równie przyziemne – jak radość ze zdrowia, z urody, itp. Zachowując bezafektywność, apatię, mędrzec osiąga harmonię wewnętrzną (euthymia).
Seneka, od którego pochodzi pełny wykład etyki stoickiej, wskazuje na trzy sposoby czy formy życia wszystkich ludzi:
1) życie wypełnione przyjemnościami,
2) życie czynne – wypełnione działalnością publiczną, oraz
3) życie mędrca – które wypełnia „bezczynność filozoficzna” (otium), swoista kontemplacja.
Sam Seneka miał jednak praktyczny problem z pogodzeniem najszczytniejszych ideałów etyki stoickiej z własnym życiem. Ale można też jego postawę tłumaczyć przeciwnie: otóż jego otium mogło być tak bezafektywne, że nawet działalność publiczna w czasach tyranii, nie była w stanie go zakłócić. Seneka w każdym razie wierzył, że wszelkie cierpienie zsyła nań Opatrzność i to wtedy właśnie, kiedy jego otium słabnie, a wola ulega afektom. Tak też przyjął wyrok Nerona, wykazawszy obojętność i popełniając samobójstwo – jako spełnienie woli Losu, karę za swe nie dość widać cnotliwe, bo opływające we wszelki dostatek życie.
Ważniejsi kontynuatorzy: Minuncjusz Feliks, Prudencjusz, Justus Lipsius z Louvain, Bernardin Telesio z Cosenzy, Tomasso Campanella, Denis Diderot; oraz Edward Stachura (neostoicyzm literacki).
Pytania do koncepcji:
1) Jak można nazwać Senekę: myślicielem chrześcijańskim, bliskim, czy też dalekim chrześcijaństwu?,
2) Co różni etykę Seneki od etyki Sokratesa? Porównaj zwłaszcza ich postawę w obliczu śmierci,
3) Jaki wpływ, twoim zdaniem, wywarł stoicyzm na rozwój myśli chrześcijańskiej (uwzględnij augustynizm), spróbuj także scharakteryzować współczesny neostoicyzm.
4. Opracowania:
1)L. Joachimowicz, Seneka, Wiedza Powszecha, Warszawa 1977.
2)G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 3: Systemy epoki hellenis-tycznej, op.cit., s. 317-436 (Stara szkoła stoicka), s. 439-462 (Mediostoicyzm); t. 4: Szkoły epoki Cesarstwa, op. cit., 1999, s. 95-170 (Odrodzenie filozofii Portyku w Rzymie i neostoicyzm).
3)Ch. Parain, Marek Aureliusz, przeł. J. Rogoziński, PWN, Warszawa 1962.
4)B. Mates, Logika stoików, przeł. A. Kruk, ATK, Warszawa 1971.
5)M. Ossowska, Zarys aksjologii stoickiej, „Przegląd Filozoficzny”, t. 26, 1923.
5. E-tekst: Seneka, O życiu szczęśliwym (w:) Pisma filozoficzne, t. 1, op. cit. s. 192-199 ( III, 1-VI, 2); Marek Aureliusz, Rozmyślania, op. cit., s. 31-32 (ks. 4, 3), s. 34 (ks. 4, 21), s. 34 (ks. 4, 30), s. 39 (ks. 4, 51).
Pytania do tekstu:
1)Jaką drogą należy zmierzać ku szczęściu, a jakiej drogi w życiu unikać?
2)Jakiego dobra należy pragnąć? Co to są „piękne pozory”?
3)Czy nauka o dobru przynoszącym szczęście jest u Seneki stoicka?
4)Czym jest dla Seneki mądrość?
5)Co to jest życie szczęśliwe? Porównaj zalecenia w tym względzie Seneki i Marka Aureliusza (por. Rozmyślania II, 3).
6)Na czym polega związek szczęścia z prawdą?
7)Zagadnienie erudycyjne:
Przedstaw różne stoickie rozumienia zwrotu „żyć w zgodzie z naturą”. Rozważ zwłaszcza takie pojęcia, jak: „natura człowieka”, „natura powszechna”, „prawy rozum (recta ratio)”, „rozum doskonały (ratio perfecta)”, „cnota”, „porządek kosmiczny” i „Logos”.
Adam Królikowski
