Wielcy myśliciele

Awicenna

Spread the love

Awicenna

Adam Królikowski

Właściwie: Abu Ali al-Hussajn Ibn Abdallah Ibn al-Hasan Ibn Ali Ibn Sina, w skrócie: Abu Ali Ibn Sina, po tadżycku: Abu Ali Sino, po hebrajsku: Awen Sena, stąd łacińskie: Avicenna, w nowoperskim: Bu Ali Sina; przydomki: asz-Szejch ar-Rais `Książę Filozofów`, Hudżdżat al-Hakk `Dowód Prawdy`, Szaraf al-Mulk
`Sława Królestwa`, al-Muallim ath-Thani `Drugi Nauczyciel` (po Arystotelesie), oraz Kanuni `Kanonista` – czyli autor „Kanonu medycyny”, łac. schol. Medicorum Princeps `Książę Lekarzy`.

1.

Życie.

Ur. 980 w wiosce Afszane k. Buchary w Persji (obecnie Tadżykistan), zm. 1037 pod Hamadanem (Iran). Przyszedł na świat z ojca Abdallaha i matki Setare, będących wyznawcami ismailizmu – synkretycznego (z elementami filozofii greckiej) i ezoterycznego (mistycznego) odłamu szyityzmu. Awicenna z urodzenia był więc Tadżykiem, ogólniej Irańczykiem, posługującym się językiem staro-tadżyckim, czyli irańskim językiem dari. W dzieciństwie wraz z matką przeniósł się do Buchary, gdzie zaczął uczęszczać do szkoły. Już jako 10-latek świetnie znał Koran, przyswoiwszy sobie zarazem podstawy nauk humanistycznych. Następnie poznał „rachunek indyjski”, tj. arytmetykę, dalej retorykę i logikę prawniczą, zaś jako 13-latek zaczął studiować filozofię – Arystotelesa i Porfiriusza – już wtedy przerastając w wiedzy swego nauczyciela Abu Abdallaha an-Natilego.

Stąd wyższe działy logiki musiał zgłębiać już sam. Nauki przyrodnicze oraz medycynę poznawał z kolei u Abu Sahl al-Masiha, po czym w wieku 16 lat rozpoczął własną praktykę lekarską. Ponownie przez półtora roku samemu studiował filozofię, nie mogąc jeszcze zrozumieć „Metafizyki” Arystotelesa. Dopiero kupiony przypadkowo komentarz Al-Farabiego „O celach «Metafizyki»” rozjaśnił mu tę dziedzinę wiedzy. Resztę ówczesnych nauk Awicenna poznał już czytając bibliotekę Akademii Chorezmijskiej na dworze emira Buchary, gdzie pracował jako jego medyk. Po podboju tego emiratu przez sunnitów (999), Awicenna – uznany przez nich, jako ismailita, za heretyka – musi jednak uciekać z kraju, coraz to dalej na zachód: do Gurgandżu, Dżardżumu, aż wreszcie opuszczając Chorezm – do Dahistanu i Gurganu. Dzieła swe zaczął pisać już po opuszczeniu Buchary, pod opieką Mamunidów w Gurgandżu, a później coraz częściej „w drodze”. W Gurganie poznał Awicenna swego najznakomitszego ucznia i biografa – Abu Ubajda al-Dżuzdżaniego (1012).

Tam też prowadził niewielkie, domowe studium czy też seminarium, pisząc i dyktując Dżuzdżaniemu kolejne książki (1012-ok. 1015). Następnie Awicenna, jako słynny lekarz, wybrał się do Raj k. Teheranu, do królowej Sajidy, by uleczyć z melancholii jej syna (1015). Dalej udał się do Dżabalu w Medii, po czym do Hamadanu uleczyć z nieszczęśliwej miłości księcia Szamsa (ok. 1017). Szams w podzięce mianował Awicennę wezyrem (1018). W Hamadanie filozof prowadził swe nowe, drugie seminarium i kontynuował twórczość.

Po śmierci Szamsa (1020), został jednak przez jego syna uznany za szpiega i za spiskowanie z księciem Isfahanu, wtrącony do więzienia. Kilka miesięcy później tenże Ali ad-Daule z Isfahanu uwolnił go i podporządkował sobie zarazem księcia Hamadanu. Awicenna, z racji coraz większych trudności w Hamadanie, w końcu uciekł do Isfahanu (1023), przebrany za derwisza. W Isfahanie założył trzecie seminarium (czwartkowe), rozwinął swą twórczość, oraz wybudował obserwatorium astronomiczne i przez 8 lat prowadził w nim badania kosmosu (ok. 1026-1033). Około 1035 Awicenna zapadł jednak na kolkę (chorobę wątroby) i mimo krótkiego wyzdrowienia (1036), zmarł w roku następnym podczas nowej wyprawy na Hamadan. Pochowano go w grobowcu pod tym miastem, od strony Mekki.

2.

Dzieła.

Twórczość Awicenny należy do najrozleglejszych w nauce, przypomina szerokością zakresu przedmiotowego dzieła Arystotelesa, a nadto obejmuje pisma mistyczne i twórczość czysto literacką, w tym zwłaszcza poezje. Z tych około 200 jego dzieł – z których co najmniej kilka nosi charakter encyklopedyczny – większość ksiąg naukowych napisana została po arabsku, większość zaś mistycznych i poetyckich po persku. W filozofii spekulatywnej Awicenna zostawił po sobie cztery główne kompendia, z których pierwsze dwa ponadto przeredagowywał:
1) „Księgę Wybawienia” (Kitab an-Nadżat), rodzaj podręcznika czy skryptu dla studentów – stąd owo „wybawienie” początkujących,
2) „Księgę Wyzdrowienia” (Kitab asz-Szifa), zwaną potocznie „Szifą”, bądź też „Księgą Alego” – gdyż dedykował ją ad-Daulowi – a będącą wielką encyklopedią nauk, właśnie „lekarstwem” na wszelkie wątpliwości umysłu,
3) „Księgę Wiedzy” (Danisz-name-i-Alaji ja hikmat-i-Abu Ali, w skrócie: Danisz name), encyklopedię podręczną, napisaną w języku perskim, też dla Alego – gdyż książę nie poradził sobie z arabskim słownictwem „Szify” – a będącą pierwszym scholastycznym dziełem naukowym po persku, oraz
4) „Księgę Wyjaśnień i Uwag” (Kitab al-Iszarat wa at-Tanbihat), rodzaj suplementu do „Szify”, także w układzie encyklopedycznym, tym razem jednak dla najlepiej wykształconych w filozofii. Z kolei w obszarze filozofii praktycznej powstało szereg drobniejszych rozpraw i pism Awicenny, by wymienić choćby „Niewinność i przewinienie”, czy zaginioną obecnie „Księgę sprawiedliwości”.

Osobno wskazać trzeba monografie podręcznikowe Awicenny, czyli jego scholastyczne kompendia, ale do innych dziedzin wiedzy: do nauki astronomii z „Almagestu” Ptolemeusza, oraz do nauki „Elementów” Euklidesa. Z pozostałych nauk naturalnych, Awicenna najbardziej rozbudował korpus medyczny, jako „Kanon medycyny” (Kanun fi-t-tibb), który pisał z przerwami prawie 20 lat. Podręcznik ten był niezwykle nowoczesny, wręcz rewolucyjny, przetłumaczony więc na łacinę służył na uniwersytetach europejskich jeszcze w XVII wieku.

Z nauk humanistycznych natomiast najważniejszą książką Awicenny jest „Język Arabów” (Lisan al-Arab), czyli gramatyka arabska, dzieło wszakże niedokończone. Wiedzę ezoteryczną, czyli mistykę Awicenny reprezentują z kolei: „Księga początku i powrotu”, „Księga powrotu” – inne od wcześniejszego dziełko eschatologiczne dla królowej Sajidy, „Traktat o ptakach”, czy wreszcie najważniejsze jego dzieło w tym zakresie – „Żyjący Syn Czuwającego” (Hajj Ibn Jakhzan). Prócz tego mistyczne są w dużej części czterowiersze (rubajjaty) Awicenny, oraz jeden jego dłuższy wiersz (gazel) „O winie”, chodzi w nim o „wino mistyczne” – jak w sensie Ewangelii św. Jana. W sumie zachowało się kilkadziesiąt jego perskich rubajjatów i kilka gazelów (w tym także gazel medyczny i poetyckie moralitety).

Po arabsku Awicenna pisał natomiast poematy (kasydy), m.in. mistyczną kasydę „O duszy”, poemat więzienny z Hamadanu, oraz trzy swe kasydy lingwistyczne. Na osobną uwagę zasługuje natomiast „Żywot Awicenny” – w części I jest to autobiografia filozofa do roku 1012, którą ten podyktował Dżuzdżaniemu po persku. Po śmierci Awicenny (1037), Dżuzdżani z własnych wspomnień uzupełnił resztę jego życiorysu, przy czym I część przełożył i całość zredagował po arabsku, a nadto uzupełnił ją po persku i zamieścił jako wstęp do „Księgi wiedzy”. Autoryzowana przez Awicennę jest więc tylko owa I część jego „Żywotu”, napisana w języku perskim.

Pisma: Awicenna (Abu Ali Ibn Sina), Metafizyka, ze zbioru pt. „Księga Wiedzy”, przeł. zesp., oprac. M. Gogacz, ATK, Warszawa 1973; Awicenna, Księga Wiedzy, przeł. i oprac. B. Składanek, PWN, Warszawa 1974; Abu Ali Ibn Sina i Abu Ubajd Dżuzdżani, Opisanie żywota Awicenny, przeł. i oprac. B. Majewska, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1980, s. 347-356; Awicenna, Czterowiersze /8 utworów/, przeł. i oprac. A. Zajączkowski, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1952, s. 34-55 (z tekstem tadżyckim); Abu Ali Ibn Sina – Awicenna, Poezje perskie /21 czterowierszy i 2 gazele/, przeł. i oprac. B. Majewska, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 4, 1980, s. 335-340.

Lektura: Awicenna, Metafizyka, op. cit., s. 77-83 (rozdz. 1-3), s. 93-100 (rozdz. 14-16), s. 115-117 (rozdz. 22), s. 126-130 (rozdz. 30-33); oraz: Opisanie żywota Awicenny, op. cit.

Uwaga: „Opisanie żywota Awicenny” prowadzący zajęcia powinien dostarczyć do czytelni oraz do skserowania studentom.
MKW –„Metafizyka” z „Księgi Wiedzy” Awicenny, op. cit., red. M. Gogacz.
[O ile nie zaznaczam inaczej, terminy podane w nawiasach są arabskie.]

3.

Koncepcja.

Filozofia Awicenny jest europejska (grecka), natomiast jego teologia i mistyka łączy wpływy muzułmańskie i starożytno-perskie, jest zatem szyicko-zoroastryjska. O ile wpływu greckiej filozofii na swój system Awicenna nie krył – gdyż zarówno Platon, jak i Arystoteles, byli wysoko cenieni w kulturze islamskiej – o tyle swój ismailityzm, a zwłaszcza sympatie zaratusztriańskie Awicenna skrywał. Główne źródła jego filozofii są następujące: „Metafizyka” i „Organon” Arystotelesa, komentarz do „Metafizyki” Al-Farabiego, „Izagoga” Porfiriusza, tzw. „Teologia Arystotelesa” (myśl Plotyna), dzieła Platona, „Księga o przyczynach / Liber de causis” (myśl Proklosa) i literatura tzw. neoplatonizmu ismailickiego. Jak widać, podobnie jak neoplatonicy greccy, Awicenna w swych poglądach łączył Arystotelesa i Platona. Wrodzony analityzm, a także dbałość o jasne i przejrzyste wyrażanie myśli powodują, że wykład Awicenny jest niemalże współczesny, a owo połączenie filozofii wyjątkowo trafne i rzetelne.

W jego rozumieniu metafizyka (ma wara t-tabia = gr. ta meta ta physika, perskie: birūn äz tabi‘at), stanowi pierwszą i najwyższą z nauk spekulatywnych, wśród których kolejnymi są także matematyka, astronomia, muzyka, fizyka czyli nauka o przyrodzie, oraz logika. Metafizyka jest nauką o tym wszystkim, co poza (gr. meta) przyrodą (physika). Awicenna więc dosłownie zinterpretował tytuł traktatu Stagiryty. W metafizyce najważniejszą częścią jest nauka o Bogu, czyli teologia, zwana także nauką o wszechmocy Bożej (teodyceą). W hierarchii nauk naturalnych (‘ilm al-abdani), to ona stoi najwyżej. W dydaktyce jednak, pierwszą z nauk (propedeutyką) jest logika, następnie fizyka, po niej metafizyka, w niej zaś wykład teologiczny następuje na końcu. W mądrości (hikmat), ponad naukami naturalnymi znajduje się wszakże jeszcze nauka duchowa – wiedza mistyczna (‘ilm al-adjani), dostępna dopiero dla tych, którzy pojmą wiedzę od niej niższą. Przystępniejsza wersja metafizyki Awiceniańskiej znajduje się w jego dziele perskim – „Danisz-name” (Księga wiedzy).

Przedmiotem metafizyki jest byt jako byt, sam byt, byt cały (MKW 2, s. 81), w opozycji np. do bytu matematycznego, czy bytu naturalnego. Ten byt dzieli się na dwa porządki, czy też nadrodzaje bytu: substancje i przypadłości. Odmiany substancji są cztery: inteligencja, dusza, forma, materia oraz połączenie formy z materią czyli ciało (MKW 3, s. 83). Są dwa podrodzaje ciał: ciało duchowe (sferyczne) i ciało fizyczne (kosmiczne). Tak też należy rozumieć substancjalną formę i materię. Odmiany przypadłości z kolei są dwie: pierwsza obejmuje dwie kategorie – ilości i jakości, druga – siedem pozostałych (MKW 14, s. 93-94). W katalogu przyjmowanych kategorii Awicenna w zupełności zgadza się z Arystotelesem. Substancjom przysługuje bytowanie podmiotowe – istnienie (anniya), przypadłościom natomiast bytowanie akcydentalne, zapodmiotowane (wudżut), czyli bycie-w-podmiocie lub bycie-dzięki-podmiotowi.

W substancjach istnienie jest więc istotowe, a w przypadłościach nie (MKW 16, s. 100; 22, s. 115). Awicenna jednak termin anniya stosuje również na określenie wszelkiego bytowania, z dodaniem wówczas odpowiedniego określnika. Filozof ten odróżnia trzy typy istot: istotę możliwą, ale nie aktualizowaną (mahiya, łac. guidditas), istotę możliwą aktualizowaną czyli możnościową (łac. haecceitas), oraz istotę zaktualizowaną czyli jednostkową (łac. essentia). Także tutaj termin mahiya stosuje z odpowiednimi dookreśleniami. Pozostaje jeszcze pytanie czym dla Awicenny jest Bóg, jaki zatem ma On u niego status ontyczny? Otóż Bóg nie jest dlań bytem – jest Ponad-bytem, nie jest więc On też substancją, gdyż jest ponad nią (MKW 30, s. 127). Samo słowo „Byt” na określenie Boga nie wystarcza. W swej teologii filozoficznej Awicenna nazywa Go więc najczęściej Bytem Koniecznym (wadżib) lub Jednem. Droga poznania tego Bytu Koniecznego prowadzi jednak nie przez umysł (akl), lecz wyłącznie przez duszę (nafs), czyli jej serce. Poucza o tym następujący czterowiersz Awicenny:

Choć myśli me już wiele bezdroży przebyły,

Nie pojęły ni włoska, chociaż włos dzieliły.

Słońc tysięcy w mym sercu światła zaiskrzyły,

Choć ni ziarnka dróg wiedzy myśli nie zgłębiły.

(przeł. Adam Królikowski)

Ważniejsi kontynuatorzy: Abu Ubajd al-Dżuzdżani (Sorsanus), Omar Chajjam, Shihab ad-Din as-Suhrawardi, Abu Bakr Ibn Tufajl (Abubacer), Szihaboddin Jahja, Mulla Sadra Szirazi, Szams al-Din Szahrazuri; a w scholastyce łacińskiej: Wilhelm z Owernii, Robert Grosseteste, Jan Duns Szkot.

Pytania do koncepcji:
1) Dlaczego Awicennę w średniowieczu nazywano „Księciem Filozofów”? Czy twoim zdaniem miano to należało mu się tylko na Wschodzie, czy także w Europie?,
2) Przedstaw system i podział nauk u Awicenny. Jakie miejsce zajmuje w nim metafizyka, teologia naturalna i mistyka?,
3) Jak sądzisz, na czym polegał główny wpływ Awicenny na filozofię europejską? Czy umiałbyś określić nurt awiceniański w scholastyce?

4.

Opracowania:

1) H. Corbin, Historia filozofii muzułmańskiej, przeł. K. Pachniak, Dialog, Warszawa 2005.
2) S. Weinfeld, Awicenna, KAW, Warszawa 1985.
3) M. Gogacz, O konieczności studiowania „Metafizyki” Awicenny (w:) Awicenna, Metafizyka, op. cit., cz. 1, s. 5-67.
4) S. Swieżawski, Awicenny filozoficzna teoria człowieka (w:) Rozprawy logiczne. Księga pamiątkowa ku czci profesora Kazimierza Ajdukiewicza, red. T. Kotarbiński, I. Dąmbska i in., PWN, Warszawa 1964, s. 205-220.
5) Awicenna i średniowieczna filozofia arabska, red. A. Aduszkiewicz,
M. Gogacz, ATK, Warszawa 1982.
6) A. Mrożek, Awicenna (w:) taż, Średniowieczna filozofia arabska, PWN, Warszawa 1967, s. 103-135.
7) Awicenna – Abu Ali Ibn Sina, red. A. Zajączkowski, PWN, Warszawa 1953.

5.

E-tekst:

Metafizyka, op. cit., red. M. Gogacz, s. 77-83 (roz. 1-3), s. 99-100 (roz. 16, od słów „Znaczenie istnienia” do końca), s. 127 (roz. 30, od słów „Byt konieczny wobec tego” do końca), s. 129 (roz. 32, pierwsze i ostatnie zdanie).

Pytania do tekstu:
1) Czy różni się, a jeśli tak to czym, rozumienie metafizyki u Awicenny i Arystotelesa?
2) Czy w swej „Metafizyce” Awicenna omawia tylko przedmiot samej metafizyki, czy także innych nauk spekulatywnych?
3) Scharakteryzuj Awiceniańskie pojęcie substancji.
4) Co to są Inteligencje?
5) Wskaż w tekście miejsca, w których Awicenna stosuje pojęcie „istnienia” w różnych znaczeniach. Wskaż zwłaszcza miejsca, w których mowa jest o bytowaniu substancji i przypadłości.
6) Porównaj koncepcje Boga u Awicenny i Tomasza z Akwinu.
7) Zagadnienie erudycyjne: Przedstaw zasady Awiceniańskiej teorii poznania – jak brzmi aksjomat jego epistemologii (zawarty w pierwszym rozdziale „Szify”) i jaką rolę w poznaniu odgrywa Dziesiąta Inteligencja?

Adam Królikowski

 

Skomentuj

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

*

code