Na krawędzi pomyślanego, czyli o sensie filozofii

Kilkanaście lat temu przez prawie rok żyłem jak mnich pustelnik w jednym z polskim eremów. Myślałem wówczas, że w zamilkłej samotności dożyję reszty swych lat. W ostatnim czasie przypomina mi się tamto pustelnicze życie. Kończę aplikację, by przenieść się z Europy do Ameryki, by tam filozofować przez kilka lat. Kiedyś chciałem tam jechać, potem nie bardzo, a teraz po prostu powiedziano mi: świetnie, że nie chcesz jechać, dlatego tym bardziej nadajesz się, by tam pojechać. To są te szczyty jezuickiej mistyki:) Zresztą nie dziwię się, że jezuickim przełożonym tak zależy na filozofach, nawet tak nieopierzonych jak ja: na ich miejscu też nie miałbym zmiłowania. Współcześnie myślenie prawdziwie filozoficzne jest rzadkością, można powiedzieć, że jest prawie nieobecne nawet wśród samych filozofów, a coż dopiero szerzej, gdzie większość z nas błąka się w mgłach powierzchownego relatywizmu z naiwnym uporem niewinnych niemowląt. Żyjemy wciąż w jaskini Platona i zabijemy każdego lub uznamy za szaleńca tego, kto powie nam, że rzeczywistość jest inna, a my jesteśmy w błędzie, czyli powierzchowni. Kilka miesięcy intensywnej pracy zajęł mi powrót po kilku latach przerwy do żywiołu filozoficznej myśli, tak by uznać, że takie zagadnienia jak: nieskończoność, totalność myślenia, realność bytów czy pozadyskursywne źródła etyczności są sprawami realnymi, od których coś zależy. Filozofia skazuje na radykalną samotność. Nie tylko z powodu intensywnej pracy i konieczności nieomal ciągłego niepokojącego myślenia – to dotyczy wszystkich twórczych profesji – ale też dlatego, że filozofia odkrywa rzeczywistość zupełnie nieoczywistą, która burzy poczciwość zdrowego rozsądku twoich bliźnich, a wpierw twojego własnego.

Od kilku tygodni zmagam się z problemem myślenia poza myśleniem, czyli jak myślimy, gdy nie myślimy i dlaczego dopiero wtedy, gdy nie myślimy stajemy się etyczni. I żeby sensownie pomyśleć ten problem, trzeba jednocześnie przestać myśleć, i w tym nie-myśleniu odkryć prawdę. Inaczej mówiąc: czy myślenie jest radykalnie przeciw dobru? czy może być sojusznikiem dobra? To tylko jeden z przykładów filozoficznego tańca na krawędzi. O tym się nie da rozmawiać z ludźmi. A jednocześnie od rozstrzygnięcia prawdziwości tego zagadnienia ma podobno zależeć być albo nie być człowieka, i przyszłość ludzkości. I ja myślę, że częściowo rzeczywiście tak jest. Właściwie nie ma obecnie żadnej etyki, która jedynie mocą swej prawdy wspierałaby kruchość ludzkiego pragnienia dobra. I najwięksi współcześni myśliciele doskonale zdają sobie z tego sprawę. Ludzkość jest intelektualnie nieomal bezbronna w kluczowych zagadnieniach swego losu, a jednocześnie nie ma o tym większego pojęcia i coraz większą determinacją chce wycisnąć z polityki, wojen i ekonomii elementarny ład, żebyśmy choć nie pozabijali się masowo. Nie wierzę, by filozofia mogła samotnie ocalić człowieka. Ale w przymierzu z głęboką wiarą właśnie filozofia – i w pewnym, choć innym sensie może też szuka – jest pierwszym sojusznikiem człowieka. Gdy mocuję się z tym, co dzieje się z myślą, która nie myśli, gdy próbuję pomyśleć myśl, która nie myśli i zdać sprawę z tego, myślenie staje się modlitwą, a jednocześnie w tym, co wówczas pomyślane zawarte jest światło i energia, która rozświetlić może prawdę ludzkich czynów i natchnąć je pragnieniem dobra.

Wracając do pierwszych zdań o eremickim powołaniu. To nie był przypadek. Filozof ze swej istoty jest pustelnikiem. Rozmowy, które toczy są ważne, podobnie jak relacje, które nawiązuje i przez które toczy się żywioł myślenia, bo współmyślenie jest zawsze jakąś rozmową przyjaciół i tworzy przyjaźń. Ale codziennością filozofa jest samotność, to w samotności rozgrywa się pierwszy bój o sens i realność świata nie-oczywistego, na krawędzi po-myślenia.

Oczywiście, to tylko część mego życia. Przychodzi Wielki Post i jako duchowny mocą Bożą wzywam do nawrócenia i głoszę Ewangelię. Co wówczas, gdy stają na ambonie, dzieje się z wiedzą o filozoficznych zmaganiach na krawędzi? Dzieje się coś dobrego. Okazuje się, że największym sojusznikiem filozofii jest Trójca Święta:) której przecież nikt nie rozumie, to właśnie Jeden-Trójjedyny jest do pomyślenia jedynie tam gdy myślenie dobiega kresu. Sojusznikiem filozofii jest każdy napotkany człowiek, który nie może pojąć siebie do końca i sam jest dla siebie zagadką, i który bardziej niż chleba spragniony jest prawdy o sobie, zakrytej w mroku. Filozofia uduchawia spojrzenie: patrzysz na ludzi, którzy mówią jedynie o pracy w Dublinie, a właściwie to o Mega-Pracy, bo to jest tak egzystencjalnie-emigracyjnie-metafizycznie nabrzmiałe), słuchasz ich, i wiesz, że są nieśmiertelni i rozmawiają z tobą o tym, co namacalne i zwykle, bo chcą, żeby wróciło to do nich inaczej: jako kruchość dobra, godności, tajemnica tęsknoty, ale wstydzą się – jak to faceci – mówić o takich sprawach, więc z godną podziwu monotonią jak modlitewną mantrę powtarzają to, co wie każdy, by oddać cześć niewidzialnemu.