WPROWADZENIE
Zajmując się postacią Św. Augustyna , która wywarła wielki wpływ na myśl filozoficzną we współczesnym dla niego czasie, a także i dziś, nie sposób nie spróbować szerzej spojrzeć na tak interesującą postać.
Podjąłem się spojrzenia na tego wybitnego człowieka z kilku stron, opierając się na opracowaniach kilku współczesnych autorów, aby lepiej uchwycić dzisiejszą ocenę Św. Augustyna.
Podejście moje do tematu jest wynikiem mojego osobistego doświadczenia w dziedzinie teologii, oraz doświadczenia samego Boga jako sprawcę ogromnych zmian w moim życiu a wierzę, że i w życiu wielu ludzi , jak też i Augustyna.
Kazimierz Juszczak.
1.
Augustyn urodził się 13 listopada 354 roku w Tagaście, niewielkim mieście Numidii prokonsularnej. Pochodził on z rodziny niezbyt zamożnej.
Jego ojciec, Patrycjusz, był wprawdzie członkiem senatu miejskiego w Tagaście i miał własny dom, pole i winnicę, wszystko to jednak wystarczało na skromne życie jego wielodzietnej rodziny.
Patrycjusz był poganinem, a matka Augustyna – Monika była gorliwą chrześcijanką.
Augustyn jako dziecko został wpisany na listę katechumenów i nadano mu imię Aureliusz Augustyn.
Chorował on w dzieciństwie w czasie panowania Juliana „Apostaty” – który był wrogo usposobiony do chrześcijan – być może dlatego rodzice nie chrzcili go, aby mu nie utrudniać drogi ku karierze.
Pierwsze kroki pobierał Augustyn w miejscowej szkole tagastańskiej. Od najmłodszych lat czuł niechęć do języka greckiego, chętnie natomiast uczył się łaciny. Ojciec jego Patrycjusz chciał aby Augustyn zrobił karierę, a najlepszą do tego drogą było wykształcenie go na retora – zawodowego mówcę.
Toteż po paru latach nauki w Tagaście wysłano Augustyna do szkoły w odległej o 13 km Madaurze.
Tam ogarnięty ideą zrobienia wielkiej kariery, z zapałem przystąpił do nauki.
Aby skończyć szkołę i zostać retorem, musiał przejść następujące nauki: dialektykę, retorykę, arytmetykę, geometrię i muzykę. Wszystko to zgłębiał bardzo pilnie, ale interesowały go również pisma poetów łacińskich m.in. Wergiliusza i poezje miłosne Owidiusza, Terencjusza i Katullusa.
W wieku 16 lat kończy Augustyn naukę w Madurze i mając pierwszy etap studiów za sobą wraca do rodzinnej Tagasty. Tam oczekuje na zgromadzenie przez ojca potrzebnych środków do tego, aby mógł kontynuować studia w Kartaginie. W tym czasie przeżywa on uniesienia erotyczne, i aż do czasu swego nawrócenia Augustyn był pod wpływem kobiecych wdzięków i pieszczot.
Po zebraniu potrzebnych środków przez Petroniusza w wieku 18 lat, Augustyn wyjeżdża na studia do Kartaginy, gdzie w szkole retora wysuwa się na czoło uczniów, dzięki swoim zdolnościom. Niestety nagle umiera jego ojciec, w tej sytuacji na pomoc Augustynowi pospieszył przyjaciel domu – Romanin – wielki bogacz Tagasty.
W Kartaginie również Augustyn poznaje kobietę, która da mu syna Aeodata i z którą będzie żył 14 lat, aż do chwili, gdy zgodzi się na nieludzkie wypędzenie jej przez swoją matkę Monikę.
Pierwszym zetknięciem z filozofią dla Augustyna było zapewne przeczytanie dialogu Cycerona pt. „ Hortensjusz” czyli zachęty do filozofii, wówczas dowiedział się on, że filozofię należy stawiać wyżej niż retorykę, i że tylko mędrzec może w drodze bezinteresownego poznania osiągnąć prawdziwe szczęście. Te myśli towarzyszyć będą Augustynowi przez długi czas. W swoim poszukiwaniu sięga również po Biblię, by znaleźć w nim głębsze uzasadnienie myśli Cycerona. Jednak to zetknięcie Augustyna już wówczas wybitnego retora z niewybrednym językiem nie najlepszego tłumaczenia Biblii, kończy się rozczarowaniem. Język i styl tego tłumaczenia całkowicie zraziły Augustyna, doszedł do wniosku, że chrześcijanie pojmują Boga zbyt antropomorficznie.
Po odrzuceniu Biblii w rozumieniu chrześcijańskim, zetknął się ze zwolennikami manichenizmu. Po zapoznaniu się z poglądami manichejczyków postanowił stać się jednym z nich – chciał on wyjaśnić wszystko drogą rozumową.
Twórcą tej religii był Manes żyjący w Babilonii między 216 a 276 rokiem – zasadniczym dogmatem manichenizmu był dualizm, przyjmujący odwieczne istnienie dwóch równoległych potęg: dobra i zła. Cechą charakterystyczną tej religii było posunięte do ostateczności rozgraniczenie dwóch rzeczywistości, według którego dobro i zło, światłość i ciemność istnieją odwiecznie, walka między nimi trwa i nigdy dobro nie odniesie całkowitego zwycięstwa nad złem.
Manichejczycy nie przyjmowali istnienia bytów duchowych, wszystko co żyje było dla nich ciałem: i dusza ludzka i bogowie.
Po zadeklarowaniu się na rzecz manichenizmu, Augustyn stał się gorliwym wyznawcą tej religii, ponieważ we wszystko co robił angażował się całym sercem, stał się on wręcz apostołem manichenizmu. Po wyjeździe do Tagasty nawrócił na swą religię Romaniana i Alpiusza -–późniejszego biskupa katolickiego. Niestety jego matka Monika za to wypędziła go z domu. Po tym incydencie zamieszkuje on u Romaniana, jednak po niedługim czasie wraca do Kartaginy. Tam zakłada własną szkołę retoryki ze wsparciem finansowym Romaniana, krzewiąc swoją nową wiarę.
W tym okresie Augustyn podejmuje pierwszą próbę literacką –„ O pięknym i stosownym” , niestety utwór ten zginął wkrótce po napisaniu.
Augustyn, mając dociekliwy umysł studiował swoją wiarę i dostrzegł w jej doktrynie wiele niejasności. Po spotkaniu z Faustusem, uważanym za wielki autorytet w dogmatyce manichejskiej – Augustyn stwierdza, że nie potrafi on dać mu satysfakcjonujących odpowiedzi na jego wątpliwości, fakt ten ostudził zapał Augustyna do manichenizmu.
W roku 383 opuszcza Augustyn brzegi Afryki i udaje się do Italii. W Rzymie dzięki pomocy bogatych manichejczyków zakłada szkołę retoryki, niestety nie osiąga on zamierzonej kariery, choruje, uczniowie oszukują go z opłatami za lekcje i w tym wszystkim na wiadomość, że w Mediolanie na państwowej katedrze wymowy wakuje miejsce kierownika, postanawia tan spróbować szczęścia. I znów z pomocą wpływowych manichejczyków zostaje tam retorem szkoły w Mediolanie. Na początku więc swego pobytu w tym mieście Augustyn jest wątpiącym z znalezienie prawdy sceptykiem, manichejczykiem z nazwy, w głębi duszy zaś człowiekiem marzącym o zrobieniu czegoś, co zyska mu uznanie i rozgłos wśród ludzi .
Wtedy właśnie spotyka się z biskupem Mediolanu, Ambrożym, który mu imponuje swą wielkopańską postawą, autorytetem i władzą, i który zarazem budzi w nim nowe nadzieje kariery.
Postrzega on Ambrożego, jako człowieka o umyśle znacznie głębszym niż wszyscy przywódcy manichejczyków, umiejącym po mistrzowsku panować słowem nad masami, co dla retoryka jakim był Augustyn było wielką sprawą.
Pomimo tego, że ani razu nie spotkał się Ambroży z Augustynem, a nawet po przyjacielsku nie uściśnie mu ręki, to przywiąże go do siebie swą siłą i autorytetem.
Augustyn z wolna coraz bardziej zaczyna się skłaniać ku katolicyzmowi, ze wzajemnością ze strony przywódców kościoła skupionych przy Ambrożym,
gdyż Augustyn był dla nich ważną osobą, mającą uprawnienia do publicznego nauczania, czego zabronił chrześcijanom Julian cesarz Rzymu.
Augustynem zajął się w Mediolanie kapłan Symplicjan, będący prawą ręką biskupa Ambrożego i specjalistą od nawracania błędnowierców. Pod jego wpływem Augustyn wkracza na drogę katolicyzmu, pomimo tego, że doktryny chrześcijańskie nie są często rozumowo wytłumaczalne, czy też logicznie uzasadnione. Po przestudiowaniu dzieł Plotyna i Porfiriusza, Symplicjan zachęca Augustyna do tego, aby stanął w obronie katolicyzmu.
Augustyn przeżywa przełomowe chwile swego życia w sierpniu 386 roku mając 32 lata wyjeżdżając z grupą przyjaciół na wieś do Cassiciacum, zrywając wcześniej z manicheizmem, odchodząc od sceptycyzmu i rzucając katedrę retoryki w Mediolanie.
Zostaje on pracownikiem potężnej ziemskiej organizacji, władającej tysiącami umysłów, głoszącej o szczęściu w zaświatach – Kościoła katolickiego.
Po półrocznym przebywaniu w Cassiciacium zaczyna Augustyn działalność pisarską od dialogu „ Przeciw akademikom” , w którym zwalcza swoje dotychczasowe poglądy, a jednocześnie wskazuje na „nową „ filozofię , która nie dotyczy tego świata.
Stwierdza i ogłasza Augustyn w tym dziele, że odtąd służyć będzie dwom autorytetom – autorytetowi Pisma Św. Na gruncie religii i autorytetowi Platona na gruncie filozofii.
Wiosną 387 roku Augustyn wraca do Mediolanu, gdzie przyjmuje chrzest z rąk Ambrożego, następnie wyrusza do Rzymu, gdzie otrzymuje zadanie od papieża Syrycjusza napisania dwóch traktatów antymanichejskich.
W 388 r. Augustyn opuszcza Rzym i wyjeżdża do swojej ojczyzny , gdzie pozostaje do końca życia. W 396 roku po śmierci Waleriusza biskupa Hippony, Augustyn zostaje biskupem do swojej śmierci w 430 r.
U schyłku życia biskup Hippony, jako przeszło siedemdziesięcioletni człowiek, dokonuje analizy wszystkiego tego, co napisał i dokonuje surowej oceny swoich dzieł. Dlatego pisze odwołania, w których wszystkie sformułowania mało ortodoksyjne lub niebezpieczne poddaje surowej krytyce – takie działanie Augustyna jest okazaniem obsesji osiągnięcia absolutnej prawowierności w ramach określonego systemu, dziełem bez precedensu w literaturze światowej.
2.
Myśli i poglądy na podstawie książki – Życie Św. Augustyna wg. A.Kasi
– Wiedza Powszechna W-a – 1960
1 – TEORIA POZNANIA
· Problem szczęścia jako główny motyw poznawczych dążeń człowieka
· Autorytet i rozum w poznawaniu. Agnostycyzm poznawczy
· „Dubito ergo sum” jako metodologicznie antysceptyczna zasada poznania przez objawienie
· Zmysły i rozum
· Dualizm duszy i ciała
· Zagadnienie ponadnaturalnego oświecenia w poznaniu
· Koncepcja i zadania pozaobiektywnej „ mądrości” objawionej
2 – ŚWIAT I PRZYRODA
· Kreacjonizm Augustyna czyli teoria o pochodzeniu świata przez „stworzenie”
· Czas i wieczność
· Augustyński dualizm ontologiczny w pojmowaniu rzeczywistości świata
· Problem zła
3 – ETYKA
· Wolna wola człowieka i łaska boża
· Złem największym dla człowieka jest pokładanie nadziei w człowieku
· Miłość Boga i miłość świata
4 – HISTORIOZOFIA I POGLĄDY SPOŁECZNE
5 – ZAKOŃCZENIE
1.1 I tak w możemy zaobserwować, że Augustyn był człowiekiem praktyki, który był ściśle związany ze swoją epoką. Można powiedzieć, że filozofował on po to, aby znaleźć receptę na szczęśliwe życie. Szukał takiej prawdy, która gwarantowałaby szczęśliwość.
Stwierdzał on również, że wszyscy dążą do szczęścia, choć nie wszyscy je w ten sam sposób rozumieją. Filozofia Augustyna miała wskazywać drogę do osiągnięcia takiej prawdy, której poznanie byłoby w kościele zarazem rękojmią szczęścia.
Metoda taka, która poprzez filozofowanie zwracała się ku zagadnieniu szczęścia, była znana w starożytności pod nazwą „eudajmonii”. Augustynizm jest zatem specyficznie pojętym eudajmonizmem – w większości przypadków eudajmonizmem teocentrycznym. Mottem każdego jego wykładu filozofii szczęścia jest myśl wywodząca się prosto z Biblii (być może zachwycał się takimi tekstami jak Psalm 131,2) – pisał – „Stworzyłeś nas dla siebie i niespokojne jest serce nasze , dopóki nie spocznie w Tobie” – ( a może był pod urokiem nauki apostoła Pawła z listu do Filipian 1,21 – 26).
W punkcie 1.2 autor książki stwierdza, że według Augustyna drogą do szczęścia jest wiara w autorytet boski. Ale ten autorytet podporządkowuje niejako autorytetowi kościoła, i w związku z tym uważał on, że pierwszym krokiem na drodze do osiągnięcia szczęścia jest zdanie się na autorytet kościoła. Nie można, zdaniem Augustyna, zrozumieć żadnej prawdy, jeśli się w nią nie wierzy. Wiara jest podstawą i początkiem zrozumienia.
Augustyn uzasadnia potrzebę autorytetu wiary w poznaniu w następujący sposób – wyodrębnia on jedynie dwa źródła, z których człowiek czerpie wiadomości
a) z czegoś co doświadczył sam
b) z tego, o czym dowiedział się od kogoś innego
Jeżeli chodzi o pkt. B to Augustyn jest zdania, że wiadomości te stanowią znacznie liczniejszą grupę niż wiadomości pochodzące z bezpośredniego doświadczenia. Augustyn uważał, że ludzie wierzą w to co inni pozostawili po sobie, co jest potwierdzone jakimiś autorytetami, to tym bardziej autorytet kościoła powinien być niewzruszalny.
Niestety mylił się on, gdyż np. można sprawdzić istnienie danego miasta jadąc do niego, można sprawdzić istnienie danej rasy ludzi, udając się do nich itd. itp. Wiara w te prawdy jest zagwarantowana możliwością empirycznej ich sprawdzalności, ponieważ podlegają one bezpośredniej lub pośredniej empirycznej sprawdzalności.
Niestety wiara w autorytet objawienia, w prawdy Pisma i ich kościelną interpretację jest czymś absolutnie różnym. Prawdy głoszone przez objawienie są niesprawdzalne, a poza tym nie do pojęcia ludzkim umysłem. Takim wielkim dylematem jest sprawdzenie dogmatu o Trójcy czy też wcielenia. Objawienie Pisma Świętego wymaga wiary, a nie ludzkiego racjonalnego rozumowania.
Dlatego Augustyn dochodzi do filozoficznego agnostycyzmu i cały sprowadza się u niego
Do biernego fideizmu, a pojęcie szczęścia to tylko bierne samoukojenie, wynikające z bezkrytycznego zdania się na autorytet – mówi autor książki.
W pkt. 1.3 czytamy o chęci Augustyna pomimo agnostycznych konsekwencji zakreślenia granic tego, co w ogóle przez człowieka jest poznawalne. Augustyn chciał wiedzieć jakie prawdy są ponad wszelką wątpliwość i w jakiej dziedzinie poznania człowiek może osiągnąć pewność absolutną, aby w ten sposób usunąć to wszystko, co w jakikolwiek sposób mogłoby podważyć poznawcze wartości objawienia.
Było dla niego ważnym, aby obalić teorię sceptyków, którzy twierdzili, że niczego nie jesteśmy w stanie poznać i wobec tego zadaniem prawdziwego mędrca jest wstrzymywanie się od wydawania sądów i zapewnienie sobie tym samym spokoju.
Występując przeciwko sceptykom Augustyn musiał znaleźć taką podstawę poznania, której by nie można podważyć – aby ratować swoja koncepcję poznania poprzez autorytet.
W związku z tym wyszedł on od analizy własnej świadomości – wszystko można podważyć, ale nie można zaprzeczyć istnieniu własnego, myślącego ja –„ Myślę więc jestem. Wątpię więc jestem” – będzie zasadą nie do obalenia. Nawet jeżeli zakładam, że mogę się mylić, myśląc o sobie, że myśląc myślę, i zaczynam powątpiewać w możliwość własnego istnienia, to przez sam fakt wątpienia potwierdzam swoje istnienie. Zatem istnienie myślącego podmiotu „ja”, które jest czymś, co myśli, było dla Augustyna faktem niewątpliwym – pisze A. Kasia
Dla Augustyna najważniejszą sprawą było poddanie rozumu autorytetowi objawienia i dogmatom kościoła. Zasadę „cogito” stosował Augustyn metodologicznie jako dyrektywę w walce, jaką wytoczył sceptykom. Natomiast zdaniem Augustyna do szczęścia potrzebne było osiągnięcie prawdy, a nie samo, choćby najpilniejsze, jej poszukiwanie. Szczęście bowiem według niego jest osiągalne tylko wtedy, gdy się już doszło do kresu poszukiwań, a kresem tych poszukiwań był dla Augustyna Bóg.( Np. Psalm 73. 28)
Podsumowując ten podrozdział autor powiada – Jedno zatem nie ulega wątpliwości: chociaż Augustyn nigdy nie formułował bezpośrednio tez podających w wątpliwość istnienie świata zewnętrznego, niemniej jednak jego teoria poznania
Pkt. 1.4 – w filozoficznej analizie poznania Augustyna występuje ostre rozgraniczenie dwóch rodzajów poznania: zmysłowego i umysłowego. Ten pierwszy rodzaj był zdaniem Augustyna niedoskonały i na nic się przydający, natomiast drugi dotyczył istności niematerialnych i wiecznych , które jedynie zasługują na miano poznania.
Według niego człowiek posiada wprawdzie zmysły i ciało, lecz to samo posiadają i zwierzęta i tak uważali Platonicy, do których zaliczał się również Augustyn, natomiast przedmiotem poznania rozumowego są dane pochodzenia nieempirycznego, pojęcia i sądy ogólne niezależne od jednostkowych spostrzeżeń, które są niepewne i nie dają człowiekowi żadnego poznania pewnego. Natomiast poznanie pochodzące z nieempirycznych doznań prowadzi człowieka do poznania duszy i Boga, dwóch u Augustyna przedmiotów wiedzy. Zdaniem Augustyna mieli rację „platonicy” , którzy twierdzili, że właściwym przedmiotem filozofii są byty niematerialne, idee, nie dające się ująć zmysłami, lecz samym rozumem, odwracającym się w procesie poznawania od ciała i wrażeń zmysłowych. W ten sposób rozum u Augustyna staje się czymś w rodzaju elementu bożego w człowieku, staje się władzą, przez którą człowiek bezpośrednio wchodzi w kontakt z Bogiem i przez który Bóg objawia mu prawdziwą, wieczna i niezmienną wiedzę.
Pkt. 1.5 dualizm duszy i ciała – Augustyn od Plotyna przejął definicję ciała, zgodnie z nią ciałem jest wszystko to, co posiada trzy wymiary – długość, szerokość i głębokość. Każde ciało może dzielić się na dowolną ilość części i zawsze to co pozostanie, będzie ciałem.
Dusza natomiast jest czynnikiem ożywiającym, jak gdyby życiodajnym tchnieniem materii. Dusza nie posiada według Augustyna żadnej z cech, które muszą posiadać ciała. Jest natomiast substancją duchową i czysto jakościową, niezłożoną i nierozciągłą, to znaczy: nie można jej zobaczyć, ani dotknąć, ani ilościowo podzielić na części, nie zajmuje też żadnego określonego miejsca w przestrzeni. Augustyn utożsamia pojecie duszy z pojęciem człowieka, jest on dla niego duszą rozumną, która tylko z konieczności posługuje się ciałem i jego zmysłowymi władzami. Zgodnie z antropologią Plotyna Augustyn doszedł do wniosku, że bezwzględnie natura duszy jest wyższa od natury ciała i dlatego cała dusza przebywa w każdej części ciała i stąd wyciągnął paradoksalny wniosek, że nie dusza przebywa w ciele, ale że jest odwrotnie, ciało w duszy – gdyż ciało podlegające rządom duszy nie może jej obejmować – pisze autor książki.
Pkt. 1.6 – zagadnienie pozanaturalnego oświecenia w poznaniu – Augustyn twierdził, że nigdy niczego się nie uczymy, ponieważ nie można nazywać wiedzą ani tego, co przekazują nam zmysły, ani tego co udostępniają nam inni ludzie przy pomocy słów. Słowa wg. Augustyna są tylko znakowymi przenośnikami i nie oznaczają ani nie mogą komunikować zamkniętych w rzeczach treści ideowych. Lepiej więc komuś daną rzecz pokazać lub nieznana czynność zademonstrować, niż pouczać go o nich za pomocą słów. Możliwe, że Augustyn przejęty słowami Pana Jezusa (Mt. 23. 8-9) twierdzi, że żadnego człowieka, choćby najbardziej wykształconego nie powinno się nazywać nauczycielem, ponieważ istnieje tylko jeden prawdziwy nauczyciel: Chrystus, Mistrz wewnętrzny i Prawda wewnętrzna. Wszyscy ludzie natomiast uczą się w jednej szkole i mają jednego nauczyciela, który jest w niebie.
Pkt.1.7 – koncepcja i zadania pozaobiektywnej „ mądrości” objawionej – Jeżeli dusza ludzka jest oświecana w sposób pozanaturalny od wewnątrz i wiedzę, jaką posiada, czerpie dzięki boskiemu światłu, to nie warto się w ogóle zajmować poznaniem tego świata. A jeśli tak, to poznanie świata jest nie tylko zbyteczne, ponieważ zupełnie nie zwiększa się szczęścia człowieka, ale i niewłaściwe, ponieważ zabiera czas potrzebny na rzeczy znacznie ważniejsze. Co więcej, jest nawet niebezpieczne, bo poznając świat i rzeczy materialne można łatwo dojść do przekonania, że poza materią i ciałami nic nie istnieje; jest wreszcie szkodliwe, gdyż ugruntowuje w człowieku pychę, człowiek chce być panem świata, zamiast być sługą Chrystusa, chce sam dociekać różnych prawd, zamiast je kontemplować w mądrości bożej pisze A. Kasia.
W ten sposób zakres dociekań zostaje zawężony do poznania Boga i duszy, poznania, którego celem jest osiągnięcie zbawienia wiecznego, gwarantującego człowiekowi szczęśliwość.
Pkt. 2.1 – kreacjonizm Augustyna czyli teoria o pochodzeniu przez jego „stworzenie” .
Według Augustyna i Biblii (Genesis 1 i 2.1-7)świat na początku został stworzony z nicości przez Boga osobowego.
Zdaniem Augustyna świat nie jest „z Boga”, nie jest częścią natury bożej, gdyż gdyby był tym samym, co boża substancja, to miałby naturę i doskonałość samego Boga, i dlatego twierdzi on, że wszystko jest „od Boga „. Bóg niczego nie wyłonił z własnej substancji ani nic nie jest Bogu współwieczne. Wszystko co istnieje, miało swój początek, zostało wydobyte z nicości i ukształtowane w formy potęgą słowa –„stań się”
To właśnie z całkowitej nicości – twierdzi Augustyn – Bóg stworzył absolutnie bezkształtną materię i dopiero w niej kształtował wszystkie byty materialne według swych wiecznych i doskonałych idei.
Byty duchowe natomiast, takie jak aniołowie czy dusza człowieka, zostały stworzone od razu z zupełnej nicości. Między stworzeniem owej zupełnie bezkształtnej materii a stworzeniem poszczególnych rzeczy nie było zdaniem Augustyna żadnego odstępu czasu, wszystko to stało się w jednym momencie. Bóg , stwarzając świat, jednym bytom nadał od razu postać skończoną, inne zaś stworzył w tak zwanych „racjach zarodkowych” dając im możliwość dalszego rozwoju. Byty stworzone w postaci skończonej to aniołowie, dusza ludzka, ziemia, powietrze, ogień, woda, gwiazdy. Natomiast byty stworzone z możliwością rozwoju w „racjach zarodkowych” to: ciała ludzkie, poszczególne zwierzęta i rośliny.
Pkt. 2.2 – czas i wieczność – Augustyn rozumiał czas jako pewna własność zmienności. Według niego tylko wtedy można mówić o czasie, gdy istnieje coś co podlega zmianom. I gdyby w świecie nie było zmienności to nie byłoby i czasu. Dla Augustyna to nie ruchy ciał niebieskich, ale przyrodzona z ustanowienia bożego zmienność wszystkich rzeczy stworzonych jest racją istnienia czasu. Przed stworzeniem świata nie mogło być żadnego czasu, gdyż świat nie został stworzony w czasie, lecz z czasem.
Pkt. 2.3 – Augustyński dualizm ontologiczny w pojmowaniu rzeczywistości świata – Augustyn odrzuca plotyński emantyzm i wprowadza na jego miejsce – creatio ex nihilo oraz pojęcie czasu i wieczności, występuje u niego dualizm, oraz ostry dychotomiczny podział wszystkiego na doskonałe i niedoskonałe, statyczne i przemijające, wieczne i czasowe. I ten właśnie dualizm stanowi u Augustyna jeden z głównych rysów uprawianej przez niego filozofii.
Rzeczywistość, chociaż z jednego tylko wywodzi się źródła, jest dwojaka, przy czym zasadnicze dziedziny istnienia są sobie przeciwstawne. Dualizmem w tym sensie był Augustynizm ze swoim przeciwstawieniem świata wiecznych idei bożych – przemijającym rzeczom – pisze autor książki.
Dualizm ontologiczny, a nie genetyczny jest jedną z zasadniczych i podstawowych tez filozofii Augustyna. Istnieją u niego , podobnie jak u Platona dwa różne sposoby: jako zmienne i przez swoją zmienność dążące do niebytu rzeczy jednostkowe oraz wieczne i idealne prototypy rzeczy poszczególnych, jako idee w umyśle bożym – pisze autor.
Pkt. 2.4 – problem zła – Augustyn pojmował, podobnie jak Plotyn, że każda rzecz poszczególna jest dobra, wszystkie zaś razem bardzo dobre. Jako stworzone z nicości, wszystko co istnieje, jest z samej swej natury zmienne, ale jako stworzone na wzór boskich idei, jest dobre. Stopień dobroci, przysługujący bytom stworzonym, jest rozmaity i zmienny, gdyż byty stworzone mogą się zbliżać do doskonałości idei lub od niej oddalać, nigdy jednak nie osiągając jej w pełni. Właśnie brak w rzeczach tej doskonałości, jaką mają idee, jest złem. Zło będzie zatem brakiem.
Zdaniem Augustyna wszystkie byty stworzone, choć w niejednakowym stopniu, otrzymały od swego Autora miarę, postać i porządek są w pełni, tam istnieje wielkie dobro; gdzie zaś czegoś nie dostaje, tam istnieje jakieś mniejsze dobro. Niemniej jednak każde istnienie posiada owe trzy własności i sam fakt przesądza o tym, że każde jest jakoś dobre.
A więc reasumując Augustyn twierdził, że zło jest tylko brakiem dobra.
Pkt. 3.1 – wolna wola człowieka i łaska boża – Samo istnienie według Augustyna jest najniższym szczeblem w hierarchii istnienia, uważa on, że stopnie te są raz na zawsze ustalone, istnienie jest więc jako takie dobrem.
Wyższe szczeble istnienia to byty nie tylko istniejące, ale i żyjące. Po nich idą zwierzęta: istniejące, żyjące i ponadto czujące, posiadające zdolność poznania zmysłowego. Najdoskonalszym rodzajem istnienia jest człowiek. Człowiek istnieje, żyje i czuje, co łączy go z bytami niższymi, różni się od nich , zdaniem Augustyna, niematerialną duszą rozumną, która zapewnia mu przewagę nad resztą stworzenia, oraz wolną wolą.
Pkt. 3.2 – złem największym dla człowieka jest pokładanie nadziei w człowieku – największym jednak złem jest poleganie na sobie samym, ponieważ żadne stworzenie nie jest w stanie samo siebie wystarczyć. Przeto podstawowym złem człowieka jest pokładanie ufności w człowieku. Człowiek powinien żyć nie według siebie, lecz według postulatów życia nadprzyrodzonego. I wszystko, cokolwiek robi, powinien bezwzględnie doń odnosić – pisze A. Kasia. Pogląd ten jest bardzo okrutny, gdyż nie dopuszcza innych możliwości myślowych, a wszystko co jest sprzeczne z tego rodzajem myślenia powoduje reperkusje, czy to poprzez gotowość do palenia heretyków, czy też wypędzenie przez Augustyna matki jego syna.
Pkt. 3.3 – miłość Boga i miłość świata – Augustyn zrewidował swoje manichejskie przekonania odnośnie dobra i miłości tego co dobre i złe i wprowadził rozróżnienie dóbr na takie, które należy miłować, napawać się nimi i rozkoszować, i takie określa mianem „frui” , oraz na takie, których godzi się używać, ponieważ są pożyteczne i konieczne, ale których nie należy w żadnym wypadku miłować ani się do nich zbytnio przywiązywać, i te określa mianem "uti". Jedynym dobrem zasługującym na głębokie umiłowanie jest Bóg jako dobro wieczne, które jako takie winno stanowić kres każdego wysiłku człowieka i cel wszystkich jego dążeń: wszystko pozostałe natomiast w tym dobra tego świata, winno być tylko środkiem do tego celu. Dlatego twierdził Augustyn nie wolno człowiekowi przywiązywać zbyt wielkiej wagi do rzeczy doczesnych, które należy traktować jako coś pożytecznego, a nawet koniecznego, ale jednocześnie jako coś nietrwałego i przemijającego. Zło natomiast ma miejsce wtedy, gdy człowiek zaczyna przywiązywać się do rzeczy ziemskich i napawać się dobrami doczesnymi.
Pkt. 4 – czytamy tu o poglądach Augustyna dzielących ludzkość na dwie, różniące się i przeciwstawne sobie społeczności – należących do świata ziemskiego i do świata bożego – niebiańskiego. Augustyn nie utożsamia konkretnych obywateli z instytucjami np. taką jak kościół, gdyż uważa on, że w instytucji są i dobrzy i źli ludzie. Społeczeństwo w koncepcji Augustyna, to porządek absolutny i od wieczności ustalony w planach bożych, obejmujących rozwój i przebieg ludzkiego życia.
Augustyn wprowadza, chcąc swej koncepcji historiozoficznej dać charakter uniwersalistycznej teorii, mającej tłumaczyć wszechpotęgę kościoła jako państwa wiecznego, nową periodyzację dziejów świata i ludzkości, obejmujących sześć epok:
– od stworzenia do Noego
– od Noego do Abrahama
– od Abrahama do Dawida
– od Dawida do niewoli babilońskiej
– od niewoli babilońskiej do Chrystusa – powstanie chrześcijaństwa – jako przełomowy moment w dziejach ludzkości
– okres ostatni, trwający do końca świata
To rozróżnienie jest potrzebne Augustynowi do tego, aby pokazać na przestrzeni wieków, że tylko ludy teokratyczne odnosiły błogosławieństwo i rozwijały się, chcąc tym samym wskazać, że państwo powinno znajdować się pod rządami odwiecznie powołanego kościoła, jako tego, który jedynie posiada władzę dana mu przez Boga. Augustyn nie znosi niewolnictwa, ale twierdzi, że każdy na ziemi jest niewolnikiem grzechu i dążenie do wyzwolenia z sideł grzechu w ludzkim życiu powinno być najważniejszym zadaniem, poza tym uważał on, że człowiek znajduje się w takim stanie z powodu swego grzechu – jakoby byłaby to kara boża. Augustyn ustosunkował się również do prawa własności i twierdził on, że jest ono stałe, niezmienne i nietykalne. Uważał on, że wspólnym dobrem są jedynie – słońce, niebo, powietrze, natomiast dobra materialne nie. Autor książki pisze bardzo ważne słowa na temat Augustyna – właśnie Augustyn, który tak wiele powiedział i napisał o miłości, tak mało tej miłości ma dla człowieka, jeśli ten człowiek odważy się inaczej myśleć niż on. Augustyn nie uznaje tolerancji dla swego ideowego przeciwnika, który w jego oczach przestaje być dlań bliźnim. Z teorii Augustyna korzystała inkwizycja, a także i dzisiaj ta teoria ma zastosowanie w kościele katolickim.
Pkt.5 Zakończenie – na koniec Autor książki Postulat metodologiczny Augustyna – „credo ut intelligas” przewija się przez całe średniowiecze i uracjonistyczniony przez Tomasza z Akwilu przejdzie do neoscholastyki i do współczesnej doktryny katolickiej. Poza katolicyzmem do Augustyna sięgał będzie Luter i Kalwin, do niego w swoim agnostycyzmie będzie się uciekał Pascal, na Augustynie oprze się mistycyzm Port-Royal, augustynista w dużej mierze pozostanie Bergson. System filozoficzny i ideologiczny Augustyna będzie ratował i zadawalał każdego, kto odchodząc od nauki i tracąc zaufanie do ludzkiego umysłu, zechce tylko w samo analizie człowieka i w zwróceniu się do wytworzonego przezeń świata pozaobiektywnego szukać rozwiązania sensu ludzkiego życia czy sensu istnienia w ogóle.
3.
Był jednocześnie filozofem, teologiem, mistykiem i poetą; a to wszystko w stopniu wybitnym. Te najważniejsze właściwości wzajemnie się uzupełniają i wytwarzają czar, jakiemu trudno jest się oprzeć. Jest filozofem, ale nie zimnym myślicielem; jest teologiem, ale zarazem mistrzem życia duchowego; jest mistykiem, ale również i pasterzem; jest poetą, ale i polemistą. Te słowa wybitnego znawcy św. Augustyna – A. Trape – uwypuklają trafnie bogactwo osobowości i talentów największego ojca Kościoła Zachodniego. Trudno przecenić jego wpływ na teologię chrześcijańską. Guitton posunął się nawet do stwierdzenia, że bez Augustyna bieg historii zachodniej byłby całkowicie odmienny.
Ogromny dorobek św. Augustyna odznacza się bogactwem form literackich. Jako wykształcony retor opanował nie tylko wszystkie środki wyrazy, ale również umiał je dostosować do przedmiotu i celu, jaki chciał w swych pismach osiągnąć. Zdolności literackie Augustyna najlepiej ilustrują jego „ Wyznania” pisane w latach 397-401. Ta autobiografia,
zawierająca psychologiczna analizę i subtelny opis duchowych przeżyć, należy do klasyki literatury światowej. Różnorodności form i środków literackich towarzyszyła wielość tematów, jakie podejmował, odpowiadając tym samym na najbardziej newralgiczne problemy, z jakimi borykał się Kościół jego czasów.
Łaska – Św. Augustyn zyskał miano doktora łaski. Jego doktryna wyrosła na gruncie zasadniczego pytania: Czy zbawienie zależy od woli człowieka, czy od łaski? Pytanie to sprowokował Pelagiusz. To właśnie on – twórca herezji, a jeszcze bardziej jego uczniowie negowali istnienie grzechu pierworodnego, pomniejszali rolę łaski, która nie miała być konieczna do zbawienia, natomiast powiększali znaczenie wolnej woli. Ich zdaniem, człowiek o własnych siłach, odkrywając wolę Bożą poprzez studiowanie Prawa, kierując się surowa moralnością, unikając zła, a czyniąc dobro, jest w stanie osiągnąć usprawiedliwienie. Zdaniem Augustyna wolna wola człowieka może go tylko sprowadzić do grzechu, a tylko Bóg i Jego łaska mogą pociągnąć, podtrzymać i umocnić człowieka w jego dążeniu do dobra. W takim razie gdzie jest miejsce na wolność, o którą dopominali się pelagianie? Dla Augustyna z kolei wolność oznacza możliwość wyboru zła bądź też proszenia o pomoc Boga. Jego zdaniem istnieją stopnie wolności. Człowiek jest tym bardziej wolny, im bardziej posłuszny jest łasce.
W roku 410 Rzym, miasto uważane za „wieczne” zostało zdobyte przez Wizygotów. Upadek stolicy był uważany za katastrofę. Niektórzy obarczyli winą chrześcijan – to oni niszczyli kult bogów, wywołując ich zemstę, oni tez podważyli autorytet cesarza, osłabiając strukturę imperium – dawał się słyszeć takie oskarżenia. Augustyn podjął dzieło odpowiedzi na zarzuty w pracy „ O państwie Bożym”. Odpowiadając wprost na zarzuty wobec chrześcijan, starał się wykazać, że Rzym stał się ofiara zwyczaju wojny, który sam narzucał przez wieki innym narodom. Stąd wniosek, nie Bóg, ani bogowie są winni za historyczna katastrofę, ale ludzie.
Pisze Ks. Tadeusz Dzidek – w swojej książce – Mistrzowie teologii.
4.
Najpełniejszą syntezę myśli chrześcijańskiej starożytnego Zachodu dał św. Augustyn. W jego ogromnej spuściźnie pisarskiej refleksja etyczna znalazła nader bogate i pełne odbicie. Dla tego Ojca Kościoła jedność religii i moralności był oczywista. U podstaw refleksji etycznej św. Augustyna tkwiła pewna koncepcja człowieka; była to antropologia zdeterminowana biblijnie. Św. Augustyn podjął Pawłową koncepcję człowieka i rozwinął ją na swój własny Augustyński sposób, w kontekście nauki o upadku w grzech. Zdaniem św. Augustyna człowiek, w wyniku upadku Adama, zdolny jest z natury tylko do grzechu. Potomkowie Adama są upadła masą grzeszników. Stąd też nie ma mowy o jakiejkolwiek moralności naturalnej, moralność bowiem konstytuuje się tyko w łasce. Dlatego poza chrześcijaństwem nie ma prawdziwej moralności. Cnoty pogan mogą być tylko pozorne.
Właściwą cnotą, podstawą wszelkich cnót, jest miłość. Cnoty kardynalne- roztropność, męstwo, sprawiedliwość, wstrzemięźliwość – o tyle są cnotami, o ile przejawia się przez nie miłość do Boga. Ważnym czynnikiem w etyce Augustyna jest usposobienie wewnętrzne działającego podmiotu; obok intencji docenia się przecież wartość czynów. Jeden i drugi motyw występuje w augustyńskiej koncepcji doskonałości chrześcijańskiej. Polega ona z jednej strony na umiłowaniu Boga, z drugiej strony zaś na wypełnianiu rad ewangelicznych, prowadzących do stanu doskonałości.
Miłość do Boga i jej zaprzeczenie – miłość samego siebie – wyrażają się w dziejach za pośrednictwem dwóch porządków; „civitas Dei i civitas terrena”. Nie można ich identyfikować bez reszty z Kościołem i państwem, państwo bowiem może też reprezentować wartości moralne w pewnych okresach. Państwo jednak ma cel względny, który może być urzeczywistniany tylko pod warunkiem podporządkowania się zadaniom Kościoła, Kościół bowiem ma cel absolutny. Sąd taki wydaje się usprawiedliwiony u kogoś, kto, jak św. Augustyn, był świadkiem zmierzchu Imperium Rzymskiego oraz zwycięskiego trwania Kościoła. – Czytamy w Zarysie ewangelickiej etyki teologicznej – Witolda Benedyktowicza
5.
Augustyn napisał wiele rozpraw – między innymi: Przeciw Akademikom (contra Academicos), O życiu szczęśliwym (De vita beata), Sililoquia (poświęcone wyjaśnieniu prawd nadzmysłowych), Wyznania (Confessions), O Trójcy (De Trinitate), O państwie Bożym (De civitate Dei) oraz Odwołanie (Retractationes).
W jego doktrynie widoczne są zarówno wpływy wcześniejszych poglądów chrześcijańskich, jak i poglądów platońskich i neoplatońskich. Widoczny jest również pewien wpływ manicheizmu i sceptycyzmu, których do końca nie zdołał przezwyciężyć – jakkolwiek w dziełach pochodzących z ostatniego okresu jego twórczości poważnie osłabił ich wymowę. Fundamentalne dla rej doktryny jest założenie o istnieniu trzech przewag, tj. nieskończonej przewagi Boga nad światem, nieskończonej przewagi duszy nad ciałem, oraz nieskończonej przewagi woli nad rozumem.
Znaczenie augustynizmu. Pojawienie się tej doktryny stanowiło ważne wydarzenie w dziejach chrześcijaństwa, a pośrednio w dziejach całej europejskiej kultury umysłowej. Jakkolwiek św. Augustyn przy formułowaniu jej inspirował się w jakiejś mierze filozofia grecką, to jednak w sumie dał w niej wyraz postawie w wielu istotnych punktach zasadniczo różniącej się od postawy jego greckich poprzedników. Tak więc, o ile ci ostatni w przeważającej mierze hołdowali obiektywizmowi, racjonalizmowi, finizmowi i różnym formom naturalizmu, on dosyć zdecydowanie opowiedział się za subiektywizmem, irracjonalizmem, infinityzmem i spirytualizmem – wyrazem pierwszego z nich jest przede wszystkim jego zwrócenie w kierunku świata wewnętrznego człowieka, drugiego – uzależnienie rozumu od wiary, trzeciego – całkowite uzależnienie tego, co skończone (świata doczesnego) od tego, co nieskończone (Boga), zaś czwartego – przyznanie w każdej sferze bezwzględnego prymatu tego, co duchowe, nad tym, co materialne (cielesne). Początkowo niewielu myślicieli chrześcijańskich poszło za zaproponowanymi przez niego rozwiązaniami. Jednak już w VII w. Doktryna ta zyskała spore uznanie i wpływy. W późniejszych wiekach przechodziła zmienne koleje losu, natrafiając na poważną konkurentkę w doktrynie tomistycznej. Jednak począwszy od jej pojawienia się nieustannie była obecna w europejskiej kulturze umysłowej, znajdując mniej lub bardziej liczne grona zwolenników (protestantyzm, jansenizm, tradycjonalizm katolicki) – pisze Zbigniew Drozdowicz w Zarysie encyklopedycznym religii.
6.
Poprzednicy. Filozofia Augustyna wyrosła na podłożu doktryn zarówno chrześcijańskich, jak i starożytnych. Z filozofów starożytności głównym jego źródłem był Platon; Platoński idealizm w metafizyce, absolutyzm w teorii poznania, uznanie odrębności ducha, nacisk na irracjonalne czynniki życia duchowego, dualizm życia doskonałego i ziemskiego – wszystko to odpowiadało Augustynowi i oddziałało na sformułowanie jego własnych poglądów. O platończykach pisał, że: paucis mutatis verbis atque sententis christiani fierent. Znał naukę Platona przeważnie w tym ujęciu, jakie jej dali neoplatończycy, ale ich zasadniczy pogląd – monizm i emantyzm – odrzucił i przez to właśnie oddzielił filozofię chrześcijańską od współczesnej pogańskiej. (…..)
WPŁYW. Bezpośrednich następców Augustyn miał niewielu: wkrótce po jego śmierci nastąpił zupełny upadek oświaty. Ale gdy parę wieków potem scholastycy podjęli na nowo budowę chrześcijańskiego poglądu na świat, czynili to na podstawach stworzonych przez Augustyna. Był najwpływowszym myślicielem chrześcijaństwa; wśród łacińskich filozofów średniowiecza był nieporównanie więcej znany i słuchany niż wszyscy Ojcowie Wschodu. Przez niego prąd idealistycznej myśli z platońskiego źródła wpłynął do średniowiecza. Długo augustyńska tradycja była bez współzawodnictwa, stanowiła jedyny typ ortodoksyjnej filozofii; dopiero w XIII w. Tomasz z Akwinu przeciwstawił jej nowy typ filozofii chrześcijańskiej, przez obiektywną i intelektualna postawę bardziej zbliżony do filozofii starożytnej; ale wpływ Augustyna działał i później. Trzy były najważniejsze nawroty augustynizmu:
1. Za Karolingów, w VIII i IX w., podczas pierwszego rozkwitu średniowiecznej filozofii. Od tego czasu Augustyn stał się decydującym czynnikiem średniowiecznej myśli.
2. 2. W XIII w. Wzmogły się wpływy Augustyna jako reakcja przeciw arystotelizmowi i powstał tzw. „augustynizm XII w.”
3. Z początkiem nowożytnego okresu, w XVII w., po Reformacji, sposobów odnowienia chrześcijaństwa szukano znów w Augustynie. Jansenizm był augustynizmem XVII w., a wielkie chrześcijańskie systemy tego czasu, systemy Kartezjusza i Malebranch`a, w postawie i w wynikach zbliżały się do Augustyna.
OPOZYCJA przeciw augustynizmowi musiała wziąć w obronę czynniki pomniejszone przezeń lub pominięte: czynniki doczesne, przyrodzone, cielesne, racjonalna, empiryczne. Augustyn sformułował filozoficzną postawę chrześcijaństwa, ale czynił to w sposób skrajny i wysuwając na czoło jedne składniki życia tamował inne. Trzeba było, jak powiada Eocken, niewymownej pracy, aby z powrotem odnaleźć równowagę życia.
Jeszcze za czasów Augustyna i w łonie samego Kościoła doszedł do głosu, przez usta Pelagiusza, prąd oponujący przeciw jego skrajnemu supranaturalizmowi. Augustyn zwyciężył na razie, jednakże przeciwny prąd zachował swą żywotność, zwłaszcza w kompromisowej postaci „semipelagianizmu”. W imię zaś czynników empirycznych wystąpił przeciw czystemu augustynizmowi w XIII w. Tomasz z Akwinu; Kościół katolicki stanął po stronie tomizmu – pisze w Historii Filozofii Władysław Tatarkiewicz.
7.
Na zakończenie moich rozważań chciałbym jeszcze raz wyrazić podziw dla Augustyna, za jego wkład w myśl filozoficzną ale też i teologiczna, które do dziś są aktualne. Tak wielu filozofów, teologów miało możliwość wypowiedzieć się na przestrzeni wieków, tak że mi nie pozostaje nic innego, jak tylko zgodzić się z nimi i czerpać mądrość od tego wielkiego męża, a przede wszystkim pomijając jego ortodoksyjne zachowania – naśladować jego miłość do Boga – która jest jedyną pewną wartością w życiu człowieka, jak również źródłem nieustającej radości z przynależności do tego, który jedynie jest miłością agape – List do Hebrajczyków – 12. 1-3. Tak na sam koniec – kiedy ja nawracałem się do Chrystusa miałem również 32 lata, chyba to jest dobry wiek, aby zakochać się w Bogu.
Kazimierz Juszczak.
Bibliografia –
1. Życie Św. Augustyna wg. A.Kasi Wiedza Powszechna W-a – 1960
2. Kilka myśli z opracowania Ks. Tadeusza Dzidka – „Mistrzowie teologii”-
wydawnictwo m – Kraków – 1998
3. Synteza myśli chrześcijańskiej starożytnego zachodu – Św. Augustyna – Witold Benedyktowicz – „ Co powinniśmy czynić” „ Zarys ewangelickiej etyki teologicznej” – Chrześcijańska Akademia Teologiczna – Warszawa 1993
4. Augustynizm – wg. „ Zarys encyklopedyczny religii” praca pod redakcją Zbigniewa Drozdowicza – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu –
Poznań – 1992
5. Św. Augustyn – Historia Filozofii – Władysław Tatarkiewicz – Wydawnictwo Naukowe PWN – Warszawa – 1993
