Miesięcznik "Znak" 18 września 2008

Populizm i Radio Maryja

Spread the love

OLGA WYSOCKA

Ten, kto występuje w obronie wartości katolickich i w imieniu ludu, niekoniecznie jest populistą. Staje się nim natomiast ten, kto w imię wartości katolickich kreuje wroga i w obronie uciśnionego ludu manipuluje jego strachem i używa do tego narzędzi politycznych.

Chcemy zrozumieć jego konkretne przejawy, należy rozszerzyć analizę o dwa ważne aspekty, bez których populizm nie ma racji bytu. Chodzi tu o populistyczną retorykę jako główne narzędzie przekazu społecznego i o rolę populistycznego przywódcy, który wyśmienicie posługuje się taką retoryką na drodze do osiągnięcia politycznych celów.

Główny wątek populistycznych ataków skierowanych przeciwko elitom politycznym to nieodzowne oskarżanie elit o nadużywanie uprzywilejowanej pozycji zamiast odpowiedzialnego występowania w interesie wyborców. Sformułowania tego rodzaju budowane są na przekonaniu o konspiracji elit przeciwko ludowi. ⁹ Populistom pomaga w tym odwoływanie się do prostych reguł pochodzących z powszechnych mądrości ludowych. Ich retoryka często odnosi się do lokalnych tradycji i kultur, stając tym samym w opozycji do kosmopolitycznej kultury elit, co z kolei kreuje symbiotyczną relację pomiędzy populizmem a nacjonalizmem. W takiej postaci populizm często ulega radykalizacji, co w pewnych okolicznościach może prowadzić do fundamentalizmu.

Warto zauważyć, iż charakterystyczny dla populistów element retoryki, polegający na schlebianiu ludowi i składaniu pustych obietnic w celu uzyskania popularności, jest współcześnie częstą praktyką gry politycznej wielu partii. Nie oznacza to jednak, że wszystkie te partie są populistyczne. ¹⁰ Nie chodzi bowiem w populizmie jedynie o puste obietnice, ale o ten szczególny obraz świata kreowanego przez populistów, gdzie prości ludzie są krzywdzeni przez dominujące elity. Zręczne wychwytywanie obaw ludu i ich stronnicza werbalizacja toruje populistom drogę do składania obietnic pomocy. Populista jest tym, który niesie ratunek przed niebezpieczeństwem, niekoniecznie jednak jest to niebezpieczeństwo realne.

Tak jak nie każda partia, tak i nie każdy polityk, który stara się przypodobać ludowi, jest populistą. Nie zawsze też populistą musi być charyzmatyczny przywódca. Jednak populizm charyzmatycznego przywódcy nieodzownie potrzebuje. ¹¹ Populistyczny lider posiada autorytarne i paternalistyczne predyspozycje, komunikuje się bezpośrednio z ludem, bez pomocy pośredników. Często jego wiarygodność budowana jest na deklaracjach (bo niekoniecznie tak jest naprawdę), że pochodzi on z ludu, stąd też jego więź i zrozumienie problemów ludu ma charakter szczególny. Populista używa demagogicznych słów, artykułuje urazy, obawy, ale przede wszystkim manipuluje strachem.

Populizm pojawia się wtedy, gdy nastroje społeczno-ekonomiczne są złe. To wówczas pewne grupy społeczne uważają, iż nie mają swoich reprezentantów, przez co czują się wyalienowane czy wręcz odrzucone – wyrzucone za burtę rzeczywistości politycznej. Wykorzystując emocje i oczekiwania takich grup społecznych, populizm miesza lewicowo-prawicowe postulaty, przedstawia rewolucyjne dążenie do wyidealizowanego świata, nawołuje do stosowania zasad demokracji bezpośredniej, której przeciwstawia wrogą ludowi demokrację liberalną. ¹² Niebezpieczeństwo populizmu polega na tym, że wykorzystując demokratyczne środki, chce odrzucenia istniejących instytucji, które – zdaniem populistów – działają wbrew woli ludu (to znaczy przeciwko tym wspomnianym wyżej grupom społecznym). Jest on jednak w swoich apelach obłudny, bo – jak się często okazuje – populista nie potrafi rządzić. Kiedy dochodzi do władzy, traci swą moc, bo nie ma już elit, z którymi można walczyć – to on sam staje się elitą. Jeśli zaś na „polu walki” wciąż pozostaje jakiś wróg – w postaci innych instytucji, niejasnych układów itp. – wówczas okazuje się, że „walka” z nim nie rozwiązuje problemów ludu. Składane obietnice wyborcze okazują się niemożliwe do zrealizowania. Lud rozliczy populistów w kolejnych wyborach. Dlatego też czas populistów to czas walki o władzę, a nie okres samej władzy.

Związki z religią

W pewnym szerszym kontekście populizm i religia są ze sobą powiązane. Nie chodzi tu o aspekt ideologiczny, ale o występowanie pewnych cech wspólnych. Jak zauważa Juraj Buzalka, populizm i religię katolicką łączą trzy główne cechy społeczne: przewaga i obrona patriarchalnej rodziny i surowego porządku moralnego, skomplikowana „obsesja” dotycząca narodu albo innej grupy „elementarnej”, i wreszcie rola ludu i jego tradycji. ¹³ Jednocześnie autor ten pisze, że w krajach postkomunistycznych – w wielu wypadkach dzięki przemianom instytucjonalnym – Kościół katolicki uzyskał „szczególną pozycję w ramach państwa”. We współczesnym świecie widoczne są tendencje do odseparowania religii od polityki, pozostawiające religię w sferze prywatnej. Niekoniecznie oznacza to marginalizację religii. Z drugiej strony dla wielu osób religia wciąż pozostaje bardzo ważna. ¹⁴ W tak złożonej sytuacji religia (nie tylko katolicka) stara się o utrzymanie swojej pozycji w państwie i tu pojawia się miejsce dla związku między populizmem i religią, który – zdaniem Buzalki – można nazwać „religijnym populizmem”. ¹⁵

Nie podzielam zastosowanej przez tego autora koncepcji religijnego populizmu z trzech powodów. Po pierwsze, oznaczałoby to bowiem, że populizm jest religijny, a to nieprawda. Jego związek z religią ma charakter czysto instrumentalny. ¹⁶ Po drugie, opierając się na opisanych powyżej cechach populizmu, można wskazać pewne podobieństwa pomiędzy nim a religią. Jednak samo ich istnienie nie upoważnia do tworzenia relacji zależności między omawianymi zjawiskami, na jaką wskazywałoby określenie „religijny populizm”. Wreszcie uważam, że to polityka jest spoiwem łączącym religię i populizm. Pytaniem otwartym pozostaje, czy to populizm potrzebuje religii, czy też religia potrzebuje populizmu, a nie: czy mamy do czynienia z religijnym populizmem czy z populistyczną religią.

Przyjrzyjmy się jednak bliżej zaproponowanemu przez Buzalkę porównaniu populizmu i religii w kontekście cech wspólnych. W obu wypadkach mamy apel do ludu. Rolą Kościoła jest występowanie w obronie ludzi cierpiących – także tych, którzy nie radzą sobie z reformami przeprowadzanymi przez rządzących. Przeciwko rządzącym i w obronie prostych ludzi występują również populiści. Stają więc populiści i Kościół, w różnym natężeniu, po stronie przeciwnej niż ci, którzy myślą o modernizacji. W czasie kryzysów państwowych Kościół opowiada się zwykle po stronie cierpiących; także i populiści występują w imieniu potrzebujących, czyli tych, którzy tracą w okresie transformacji. Yannis Stavrakakis, który opisuje religię i populizm we współczesnej Grecji, wskazuje, iż – ignorując grecką tradycję – „modernizujący rząd zachowuje dystans do ludzi”, co – zdaniem hierarchów tamtejszego Kościoła – oznacza, że politycy izolują się od codziennego życia, od ducha i serc zwykłych ludzi. ¹⁷ Buduje więc zarówno religia, jak i populizm szczególny rodzaj wspólnoty z ludem, w imieniu którego przemawiają. Księża i populiści mówią w imieniu zwykłych ludzi – są ludem. Jednocześnie po drugiej stronie jest zło, przeciw któremu występują. Następują więc podziały na „my” i „oni”, gdzie to „oni” są winni nieszczęściu, jakie dosięga lud. „Oni” mogą być często nieokreślonymi wrogami, ich kontury rozpływają się w ogólności przekazu i stąd, często nie posiadając konkretnej formy, wróg może przybierać postać konspiracyjną.

Charakterystyczną cechą zarówno religii, jak i populizmu, jest pewna forma martyrologii. Historia religii to historia roli Kościoła w społeczeństwie, roli polegającej przede wszystkim na obronie przed zaborcami, żądnymi władzy i posłuszeństwa ludu władcami czy też dyktatorskimi reżimami. Religijni obrońcy podkreślają, że – występując w obronie wartości religijnych – byli atakowani zarówno w przeszłości, jak i dzisiaj. Również populiści przedstawiają się jako ofiary niekończących się ataków ze strony ludzi władzy. Zdaniem populistów, rządzący występują tym samym przeciwko tym, których reprezentują – czyli przeciwko ludowi.

Kolejnym elementem wspólnym jest tradycja. Zarówno populizm, jak i religia obawiają się utraty silnej tożsamości, związanych z tradycją wartości ich narodowej wspólnoty. Tradycja staje się szczególnie ważna w okresie kryzysów społecznych, wówczas to odwołują się do niej zarówno Kościół, jak i populiści.

W powyższym rozumowaniu tkwi jednak niebezpieczeństwo ogólności, które może prowadzić do oskarżeń o relatywizm. Wymieniając cechy wspólne, nie wspomina się w ogóle o misyjności religii, opartej na pomocy biednym, pokrzywdzonym i odrzuconym – i zrównuje ją z cynicznym populizmem, który wykorzystuje lud do swoich celów politycznych. Jednocześnie, w pewnych sytuacjach, cechy wspólne nabierają znaczenia, kiedy spotykają się w wymiarze politycznym. Często bywa tak, że religia jest związana z polityką i stanowi silne spoiwo legitymizujące władzę; ów związek między religią i polityką może jednak stać się również podstawą populizmu. Jak już wspomniano, warto się zastanowić, czy to populizm szuka oparcia w religii, czy raczej religia chce się oprzeć na populizmie. Nie chodzi tu zatem o samo uczestnictwo w polityce, ale o okoliczności i logikę relacji pomiędzy religią i populizmem. Przyjrzyjmy się temu na konkretnym przykładzie.

Radio Maryja

Opisane powyżej cechy – wspólne dla populizmu i religii – zostaną teraz przeanalizowane na przykładzie Radia Maryja. Będziemy się zastanawiać nad relacjami łączącymi to Radio z polityką, przyjrzymy się również postaci ojca Tadeusza Rydzyka – przywódcy charyzmatycznego, ale czy tym samym populistycznego?¹⁸

Należy zauważyć, że od początku swego istnienia Radio było związane z polityką. Taka relacja sama w sobie nie musi być dowodem na populizm. Czy tak jest również w wypadku Radia Maryja? Od lat 90. popierało ono prawicowe partie i ich kandydatów zarówno w wyborach prezydenckich, jak i parlamentarnych. W roku 1997 ok. 30 polityków rekomendowanych przez Radio Maryja i działających w ramach Akcji Wyborczej Solidarność (AWS) weszło do parlamentu. ¹⁹ W 2001 roku Radio udzieliło znaczącego poparcia powstałej wówczas Lidze Polskich Rodzin (LPR); uważa się, że zawdzięcza ona swój sukces (wejście do parlamentu zaledwie cztery miesiące po powstaniu) przede wszystkim poparciu Radia i ojca Rydzyka. Kolejną popieraną partią jest Prawo i Sprawiedliwość (PiS). Mamy więc w historii Radia Maryja pewnego rodzaju flirt z partiami prawicowymi. Wydaje się, że nie powinien on dziwić, bo czymś naturalnym jest poparcie radia katolickiego dla partii o zbliżonej ideologii. Należy jednak zauważyć, iż dwie ostatnie partie (LPR i PiS) uznawane są w literaturze za partie populistyczne. ²⁰ Istotne jest również, że za formę zaangażowania politycznego Radio było kilkakrotnie krytykowane zarówno przez Komisję Episkopatu ds. Środków Społecznego Przekazu, jak i przez sam Episkopat. ²¹ Miejsce Radia Maryja w polityce jest więc źródłem kontrowersji.

Analiza audycji pokazuje, że Radio Maryja prezentuje obraz świata podzielonego na: „my” i „oni”. „My” (wierni słuchacze) jesteśmy lepsi, bo spaja nas wspólnota. W nowej postkomunistycznej rzeczywistości politycznej to właśnie owa wspólnota łączy osamotnionych, wyalienowanych, odrzuconych, którzy szukają winnych swojego losu. Po drugiej stronie są „oni”. I tu okazuje się, że ta dychotomiczna relacja ma związek z polityką, bowiem po tej drugiej stronie są wrogie elity polityczne: zarówno postkomuniści, jak i elity postsolidarnościowe oraz środowiska liberalne. Postkomuniści i część byłej opozycji uczestnicząca w obradach Okrągłego Stołu (bo „są winni” rozwarstwieniu społecznemu w Polsce). Ci pierwsi nie zostali rozliczeni i wykorzystali transformację dla własnych celów, ci drudzy „zdradzili” i nie dokonali procesu lustracji i dekomunizacji. ²² Środowiska liberalne promują zaś liberalizm, który jest „następnym systemem totalitarnym, socjalizmem bez Boga” i jest wrogiem solidaryzmu.

Politycy LPR i PiS byli i są często zapraszani do Radia Maryja. Punktem odniesienia jest występowanie w imieniu słuchaczy Radia przeciwko wspólnemu wrogowi. Również i te partie kwestionują postanowienia Okrągłego Stołu, negują rządy dotychczasowych elit politycznych, krytykują liberalizm. Zaś każdy atak przeciwników politycznych na te partie był i jest traktowany jako atak na słuchaczy Radia Maryja (czyli na wyborców tych partii). Stworzony przez LPR, a wypromowany przez PiS koncept „układu” stał się, jak widać, ważnym punktem odniesienia. Wspólnym wrogiem są również „liberalne” media, głównie te, które krytykują Radio Maryja. ²³ Wrogami są też Unia Europejska, Żydzi i Niemcy. Unia stanowi zagrożenie dla tradycyjnych wartości, religii, rodziny, ojczyzny. To ona powoduje, że Polska jest poddawana ateizacji i demoralizacji, a obcy kapitał (głównie niemiecki) wykupuje ziemię, ale też i polskie media. Co więcej: według Radia Polską rządzi „mafia żydowsko-masońska”. ²⁴ Retoryka Radia prowadzi do podziałów na „prawdziwych patriotów, wiernych Bogu i Ojczyźnie”, oraz na „zaprzedanych i ogłupiających naród”. Tym samym Radio, które w imieniu słuchaczy „pragnie dobra i sprawiedliwości”, tworzy sobie wroga, zaś słuchacze są utrzymywani w stałym poczuciu zagrożenia, bo przecież wróg czai się wszędzie.

Postać charyzmatycznego przywódcy odgrywa w tym procesie rolę szczególną. Ojciec Tadeusz Rydzyk jest uwielbiany przez słuchaczy, którzy nie zgadzają się z krytyką jego osoby. ²⁵ Zawsze „taki łagodny i uśmiechnięty”, słuchający i pomocny, jest w ich opinii kimś wyjątkowym, ale też jest jednym z nich. Dlatego też atak wrogich elit, mediów i innych instytucji na ojca Rydzyka jest atakiem na słuchaczy Radia Maryja. Dlatego, gdy Ojcu Dyrektorowi grozi „niebezpieczeństwo”, gdy jest „niesłusznie” oskarżany, słuchacze mobilizują siły, wysyłają listy, organizują manifestacje, piszą petycje, bo nie wyobrażają sobie Radia bez o. Rydzyka. Nic dziwnego, bo to właśnie on stworzył Radio i nadał mu taki, a nie inny charakter. Poszerzył je o telewizję i prasę. Powołał fundacje, otworzył wyższą szkołę. Myśli również o kolejnych przedsięwzięciach. Nie przeszkadza mu przy tym fakt, że Radio korzysta z funduszy „wrogiej” Unii Europejskiej.

Szczególny związek duszpasterstwa z przedsiębiorczością staje się dyskusyjny, gdy przedsiębiorca wchodzi w kompetencje polityka. Okazuje się wówczas, że niesprzyjający Radiu politycy stają się – wedle ojca Rydzyka – „złymi” politykami. „Rozdziobią nas kruki, wrony, sępy”²⁶– mówił Tadeusz Rydzyk, gdy popierani przez Radio politycy AWS poparli integrację europejską. „Tyle razy nas oszukali. I ta »Solidarność« to oszustwo. Ci, którzy tę ideę wzięli, przywłaszczyli i na niej żerowali. Rządy AWS. Nie zapomnę tego”. ²⁷ Gdy współpraca z Ligą Polskich Rodzin nie układała się po jego myśli, miał powiedzieć: „LPR nie wierzę ani pięć sekund. To Judasz przyszedł na ostatnią wieczerzę!”. ²⁸ Broniąc „wartości chrześcijańskich”, o. Rydzyk nie krępuje się mówić między innymi o żonie prezydenta, że to „czarownica, która powinna się poddać eutanazji”, a prezydent to „oszust ulegający lobby żydowskiemu”. ²⁹

Podobnie działo się w sytuacjach, w których do głosu dochodziły konkretne interesy Radia – uzyskanie koncesji, zbieranie pieniędzy na ratowanie Stoczni Gdańskiej… Ostatni znaczący apel o. Rydzyka rozległ się w lipcu 2008 roku na Jasnej Górze. Ojciec Dyrektor powiedział tam uczestnikom 16. Pielgrzymki Rodziny Radia Maryja, że ich kraj „ma być pewno Trzecim Światem”, bowiem taka jest polityka obecnej elity, a „rząd już zapowiedział, że nawet autostrad w Polsce nie będzie”. ³⁰ Główny zarzut dotyczył jednak odebrania dotacji przyznanych przez Unię Europejską na rozwój uczelni założonej przez Radio. ³¹ Kaznodzieja zaapelował o społeczne poparcie tego projektu. Wezwał również do przeciwstawienia się działaniu szatana, przejawiającemu się między innymi w postawie laickich mediów. Mówił o „przeróżnych agentach UB, SB, WSI”, którzy„weszli w uczelnie, szkoły, media”, dlatego „Polskę trzeba przemienić”. ³²

Ojciec Tadeusz Rydzyk nadaje ton i kierunek działaniu Radia Maryja. Z jednej strony rozgłośnia ta nie ma sobie równych, jeśli chodzi o tworzenie wspólnoty, modlitwę i zaangażowanie religijne i ta sfera jej działalności nie podlega krytyce. Warto też zauważyć, że Rodzina Radia Maryja staje się niekiedy przykładem ruchu obywatelskiego. Z drugiej jednak strony sukces Radia oparty jest na jego politycznym zaangażowaniu, zaś niektóre cele osiągane dzięki wspólnocie są niekoniecznie zgodne z wartościami chrześcijańskimi.

Kto kogo potrzebuje?

Trzeba się sobie odpowiedzieć na pytanie: czy to polityczni populiści potrzebują Radia Maryja, czy raczej Radio potrzebuje populistów?

Radio popiera wybrane partie polityczne (a gdy te nie spełniają oczekiwań,
stają się jego wrogiem). W 2005 roku związani z nim prawicowi politycy ogłosili nawet utworzenie Partii Radia Maryja, akcja ta została jednak skrytykowana
przez Episkopat.Kiedy natomiast pojawił się PiS, Jarosław Kaczyński
(w październiku 2005 roku) powiedział że „realną siłę mają ci, którzy stawiają sprawy zdecydowanie. Poruszam się w realnym świecie, gdzie Radio Maryja jest silną społeczną instytucją”. ³³ I dalej: „

Żeby osiągnąć cele, o których panowie mówią [bronić Polaków przed atomizacją, rozpadem społecznych więzi – O.W.], muszę najpierw wygrać wybory. W tym celu posuwam się maksymalnie daleko na prawo, nie tak daleko jak Orban na Węgrzech, on przejął skrajnie nacjonalistyczny elektorat, ale jednak. Nie da się wygrać wyborów bez Radia Maryja. Chciałem kiedyś inaczej. Porozumienie Centrum było (…) próbą oparcia się na elektoracie środka. To się skończyło niepowodzeniem”. ³⁴

Kampania wyborcza w 2005, dwa lata rządów partii populistycznych, ³⁵ ale też kolejne wybory w 2007 roku pokazały, że na współpracy zależało zarówno Radiu, jak i partiom politycznym. Wspólnym elementem okazała się retoryka populistyczna. Radio Maryja i popierające je partie występowały w imieniu „ludu”, przeciwstawiając się wspólnemu wrogowi.

Ostatecznie to sfera polityki staje się elementem wskazującym na związek populizmu z Radiem Maryja. Trudno bowiem przemilczeć polityczny profil toruńskiej rozgłośni. Głos o. Rydzyka nawołuje: „Wy [duszpasterze, ale też dziennikarze rozgłośni katolickich – O.W.] macie głosić prawdę (…). To my mamy iść do ludzi. Musimy przestać się bać, należy mówić prawdę, demaskować kłamstwo i manipulację”. ³⁶ Dyskusyjne pozostają jednak pytania o ową „prawdę, kłamstwo i manipulację” – i z tego względu wciąż dyskusyjne będzie pytanie o populizm. Szczególna rola religii katolickiej i pozycja ludu w Polsce pozostają tu czynnikiem determinującym ³⁷ Warto jednakże raz jeszcze podkreślić, że ten, kto występuje w obronie wartości katolickich i w imieniu ludu, niekoniecznie jest populistą. Staje się nim natomiast ten, kto w imię wartości katolickich kreuje wroga i w obronie uciśnionego ludu manipuluje jego strachem i używa do tego narzędzi politycznych.

Przypisy:

¹ J. Tischner, Etyka Solidarności oraz Homo sovieticus, Kraków 2005, s. 144.
² Zob. J. Szacki, Pytania o populizm, „Krytyka Polityczna” 2004, nr 4, s. 28 i nn.
³ Więcej o pochodzeniu słowa „populizm” w: R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 2000, s. 541 i nn.
⁴ J. Szacki, dz. cyt., s. 32.
⁵ Zob. P. Taggart, Populism, Philadelphia 2000, s. 95–98.
⁶ Tamże, s. 76.
⁷ C. Mudde, Populist radical right parties in Europe, Cambridge 2007, s. 23. Jeszcze w 2000 roku autor ten definiował populizm jako styl polityczny, jednak pojawianie się nowych partii o charakterze populistycznym spowodowało, że zdefiniował on populizm jako ideologię. Por.: C. Mudde, Th e populist Zeitgeist, „Government and Opposition” 39(3), s. 541–563.
⁸ Populizm ma wiele cech ideologii, za słabych jednak, aby mieć ten sam status co konserwatyzm, liberalizm czy inne ideologie – twierdzi Jerzy Szacki (zob. dz. cyt.). Margaret Canovan słusznie zauważa, że populiści, w odróżnieniu od socjalistów, liberałów czy konserwatystów, nigdy sami nie definiowali swojej grupy (zob. M. Canovan, Populism, New York 1981, s. 5 i nn.).
⁹ Zob. Democracy and Populism, red. Y. Mény i Y. Surel, Oxford 2002, s. 13.
¹⁰ W literaturze przedmiotu stosuje się podział na tzw. miękki i twardy populizm. Miękki populizm kwestionuje elity polityczne za ich „odsunięcie się” od społeczeństwa i jest sygnałem kryzysu reprezentacji politycznej. Twardy populizm natomiast przybiera radykalną formę. Staje się niebezpieczny, gdyż kwestionuje konstytucyjne podstawy – nie tylko system reprezentacji, ale przede wszystkim zasady liberalnej demokracji, takie jak prawa jednostki i prawa mniejszości. Zob. Populist Politics and Liberal Democracy in Central and Eastern Europe, red. G. Mesežnikov, O. Gyárfášová i D. Smilov, Bratislava 2008, s. 9.
¹¹ Zob. G. Pasquino, Populism and Democracy, w: Twenty-First Century Populism, red. D. Albertazzi i D. McDonnell, New York 2008, s.15–29.
¹² Zob. P. Mair, Populism Democracy vs Party Democracy, w: Democracies and the Populist Challenge, red. Y. Mény i Y. Surel, New York 2002, a także: M. Canovan, Trust the People! Populism and the Two Faces of Democracy, „Political Studies” 1999, nr 47, s. 2–16.
¹³ Zob. J. Buzalka, Religious Populism? Some Reflections on Politics in Post-Socialist South-East Poland, „Slovak Foreign Policy Affairs” 2005, nr 6 (1), s. 75.
¹⁴ Zob. J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, tłum. T. Kunz, Kraków 2005.
¹⁵ Zob. J. Buzalka, dz. cyt.
¹⁶ Niniejszy artykuł nie odnosi się do ruchów religijnych w Ameryce czy w Afryce, gdzie związek między populizmem i religią może przybierać formę religijnego populizmu.
¹⁷ Zob. Y. Stavrakakis, Religion and Populism in Contemporary Greece, w: Populism and the Mirror of Democracy, red. F. Panizza, London 2005, s. 236.
¹⁸ Kwestie te zostaną tu potraktowane jedynie szkicowo, ponieważ również pozostałe artykuły w niniejszym numerze „Znaku” poświęcone są Radiu Maryja, w tym jego retoryce.
¹⁹ Zob. K. Pokorna-Ignatowicz, Antyunijne imperium ojca Rydzyka. Od Radia Maryja do Telewizji Trwam, „Studia Medioznawcze” 2003, nr 5(15), s. 198.
²⁰ W skład Akcji Wyborczej Solidarność również wchodziły partie populistyczne, które ze względu na rozpad AWS i kolejne liczne podziały na polskiej scenie politycznej bądź z niej zniknęły, bądź przekształciły się czy też weszły w skład LPR czy PiS. Zob. C. Mudde, dz. cyt., s. 45, a także K. Kostrzębski, Die Mobilisierung von Euroskepsis:Populismus in Ostmitteleuropa am Beispiel Polens, w: Populisten an der Macht: Populistische Regierungsparteien in West- und Osteuropa, red. S. Frölich-Steff en i L. Rensmann, Vienna 2005, s. 209–22
²¹ Przy okazji wyborów prezydenckich w 1995 roku Komisja Episkopatu ds. Środków Społecznego Przekazu skrytykowała Radio Maryja za propagowanie nieprawdziwych informacji na temat kandydatów i nakazała ich przeproszenie. (Radio Maryja między innymi podawało, że lata spędzone przez Jacka Kuronia w więzieniach PRL były tylko grą polityczną). W 2006 roku związana z Radiem Maryja Telewizja Trwam została jako jedyne medium zaproszona przez partie polityczne do transmitowania podpisania tzw. Paktu Stabilizacyjnego. To niekonwencjonalne wydarzenie rozpętało burzliwą dyskusję na temat kwestii związanych z religią, wolnością mediów i niezależnością polityczną. Wówczas to Prezydium Episkopatu Polski skrytykowało działania ojca Rydzyka. W liście otwartym biskupi napisali „Naturalnym prawem polityków jest korzystanie ze środków masowego przekazu, co wcale nie oznacza, że media prowadzone przez instytucje kościelne mogą pozwolić dać się zinstrumentalizować jakiejkolwiek opcji politycznej”, cyt. za: M. Zając, Biskupi upominają, „Tygodnik Powszechny”, 20.02.2006.
²² Więcej na ten temat w dyskusjach historycznych prowadzonych w audycjach Radia Maryja, a prezentowanych na przełomie 2004 i 2005 roku.
²³ W jednym z wywiadów w „Naszym Dzienniku” o. Tadeusz Rydzyk odniósł się do słów krytyki, skierowanych przeciwko „moherowym beretom”, i powiedział: „Wmawiają [politycy krytyczni wobec Radia, zwłaszcza z PO – przyp. O.W.], że jestem oszustem, fundamentalistą, imputują mi nieposłuszeństwo Kościołowi, działanie na szkodę ludzi. Mogę znieść wszystkie oszczerstwa, bo jestem księdzem katolickim. (…) Ale dlaczego poniżają innych, słuchaczy Radia Maryja, wyśmiewają ich, traktują jak ludzi innej kategorii, jakby w Polsce była kastowość?”. Zob: Z ojcem Tadeuszem Rydzykiem rozmawiała Małgorzata Rutkowska, „Nasz Dziennik”, 14.01.2006.
²⁴ Na podstawie audycji pt. Rozmowy niedokończone, w: Archiwum Radia Maryja, www.radiomaryja.pl/query.php?_a=1&_r=R (ostatnie wejście 14.02.2008). Część materiałów dostępna jest również na stronie Rafała Myszkowskiego: www.radiomaryja.pl.eu.org (ostatnie wejście 12.07.2008).
²⁵ Wywiady ze słuchaczami Radia Maryja przeprowadzone przez autorkę w 2006–2007 roku w ramach przygotowań pracy doktorskiej pt. Populizm w Polsce.
²⁶ 19.02.2002, cyt. za: „Wprost” (http://ludzie.wprost.pl/cytaty/Tadeusz-Rydzyk).
²⁷ Tamże.
²⁸ 25.07.2005, cyt. za „Wprost” (cytowana str. http).
²⁹ Zob. Co powiedział o. Rydzyk? – zapis nagrań, „Gazeta Wyborcza”, 09.07.2007 (http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80271,4300292.html).
³⁰ Materiały PAP, 12 i 13.07.2008.
³¹ Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wypowiedział związanej z o. Rydzykiem fundacji „Lux Veritatis” umowę na dotację na próbne odwierty wód geotermalnych w Toruniu. Gorące źródła miały w przyszłości posłużyć ogrzewaniu prowadzonej przez fundację Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej.
³² Materiały PAP, wyd. cyt.
³³ O dwóch takich… Alfabet braci Kaczyńskich. Rozmawiali M. Karnowski i P. Zaremba, Kraków 2006, s. 292.
³⁴ Tamże.
³⁵ Mam tu na myśli nie tylko PiS, ale też „Samoobronę” i LPR.
³⁶ Z ojcem Tadeuszem Rydzykiem rozmawiała Małgorzata Rutkowska, wyd. cyt.³⁷ Więcej na temat roli religii jako religii ludowej w Polsce w: M. Łuczewski, Czarnowski zabłądził w Zaciszu, „Znak” 2008, nr 3, s. 59–80.