Narodziny mitu Lucyfera

NARODZINY MITU LUCYFERA

Piotr Oczko

I został stracony smok Wielki, wąż starodawny, który zwie się
diabeł i szelm, I zwodzqcy całą zamieszkałą ziemię, a z nim straceni
zostali jego aniołowie. (Ap 12, 9)

U ŹRÓDEŁ MITU

Historii o Lucyferze, najpiękniejszym z aniołów, który upadł, by stać się diabłem, nie znajdziemy na kartach Biblii. Powstała ona prawdopodobnie na kanwie opowieści przyniesionych przez Żydów z niewoli babilońskiej, pojawiła się następnie w apokryfach Starego Testamentu, przez które poznało ją chrześcijaństwo, a wreszcie dzięki zainteresowaniu Ojców Kościoła stała się podstawą jednego z największych mitów kultury. Ewolucja ta splata się z dziejami samego szatana, z którą pierwotnie upadły anioł nie miał nic, a z którą utożsamiony został w długim historycznym procesie mitologiczno-kulturowych oddziaływań.

Mimo iż Stary, a zwłaszcza Nowy Testament wielokrotnie wspominają o diable, nigdzie w Biblii nie znajdziemy pełnej wykładni tej postaci, co nie powinno dziwić, wziąwszy pod uwagę polimorficzny i historycznie zmienny charakter Pisma, Biblijny obraz szatana powstaje dzięki połączeniu wielu odrębnych i chronologicznie odległych od siebie fragmentów i odczytaniu ich w świetle tradycji patrystycznej i teologicznej. Judaizm nie znał pojęcia diabla w dzisiejszym rozumieniu tej postaci – złego ducha, kłamcy i kusiciela. ¹ Jako religia zdecydowanie monoteistyczna,troszcząca się o zachowanie transcendencji Boga, wykluczał istnienie Jego przeciwnika – jakikolwiek konflikt z Wszechmocnym byłby naruszeniem monoteistycznego monolitu. Niemniej jednak ludowa demonologia żydowska uznawała istnienie niezwyklej wprost ilości złych duchów, takich jak, na przykład, pustynny żeński upiór Lilit Oz 34, 14), żądne krwi sadim (Ps 106, 37). kosmate se’irim (Kapł 17, 7), czy potwory: smok, Behemot i Lewiatan. Personifikowano także choroby i pojęcia. Następującą po śmierci pustkę i rozkład określano jako belial (Ps 18, 4-5), co dało również podstawę do mówienia o “synach Beliala”, ludziach bezbożnych (1 Sm 2, 12) i wierzę w złego ducha o tym imieniu. ² Spekulacje na temat pochodzenia złych duchów dokumentują późniejsze pisma talmudyczne. Widziano w nich nieszczęsne istoty, które nie zdążyły przybrać na siebie ciała, gdyż nagle rozpoczął się Szabat lub, wedle innych teorii, dziećmi Adama i Ewy z występnymi duchami. Sądzono również, że diabłami stali się za karę budowniczowie wieży Babel. Wierzono też, że złe duchy mogą się rozmnażać: “Tak jak anioły maja skrzydła, aby latać z jednego krańca świata na drugi, tak jak one znają też przyszłość.Tak jak ludzie jedzą, mnożą się umierają”.³

Owa demonologia ludowa, jak również rozwijającą się w czasie późniejszym demonologia talmudyczna miały wywrzeć znaczący wpływ na kształtowanie się przyszłych diabelskich wyobrażeń. Złe duchy nie podważały jednak Boskiej potęgi, a ich szkodliwe działanie odbywało się wyłącznie za przyzwoleniem. I z woli Stwórcy, od którego pochodziło wszystko co dobre, jak i złe (późniejsze pozbawienie Boga pierwiastku zła doprowadzi w rezultacie do rozwoju koncepcji diabla). Sama Biblia nie poświęca im odrębnej uwagi i traktuje je marginalnie. Przypuszcza się, że wiara w nie przejęta została z tradycji mitologicznej ludów sąsiednich, bądź też stanowiła relikt północnosemickich systemów politeistycznych panujących W Kanaanie przed pojawieniem sie religii żydowskiej. ⁴ Występujący w Księdze Rodzaju wąż też nie ma nic wspólnego z dzisiejszym szatanem, jest on wyłącznie zwierzęciem, choć niewątpliwie nie ma przyjaznych zamiarów. ⁵
Utożsamiony z szatanem został stosunkowo późno, bo dopiero w pochodzącej z l w. p.n.e. (okres hellenistyczny) Księdze Mądrości. gdzie czytamy: “śmierć weszła na świat przez zawiść diabła” (Mdr 2, 24). ⁶
W Starym Testamencie szatan (którego imię pochodzi od hebrajskiego rdzenia s-t-n, być przeciw, oskarżać) ⁷ występuje jako publiczny oskarżyciel działający z upoważnienia i woli Boga. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w późniejszych apokryfach starego Testamentu szatan będzie nazywany również Satanaelem lub Samaelem, będącym zniekształconą formą imienia Samal/Szamal,opiekuńczego bóstwa syryjskiego”. ⁸ Początkowo szatan jest jednym z ministrów-aniołów na dworze Pana. Wraz z “synami Bożymi”, aniołami staje przed Bogiem i poddaje w wątpliwość sprawiedliwość Hioba. Już wtedy jednak przedstawiony zostaje jako istota cyniczna, Wątpiący w cnotę człowieka i chcący poddać ją próbie (zwróćmy uwagę, że chronologicznie wcześniejsza, a fabularnie pokrewna historia o doświadczeniu Abrahama przez Boga nie skłania do takich wniosków). ⁹

Szatan nie jest tu jeszcze jednak przeciwnikiem Boga, ale ludzi. Stopniowo jednak zostaje on skojarzony z coraz większą ilością negatywnych cech wydarzeń. Druga Księga Samuelamówi o spisie ludności, który Pan kazał sporządzić Dawidowi, gdyż “zapłonął gniewem przeciw Izraelitom” (2 Sm 24, 1). Spis ten umożliwił pokaranie narodu plaga zarazy. Opis tych samych zdarzeń podaje również późniejsza Pierwsza Księga Królewska, wini jednak za nie już wyłącznie szatana: “Powstał szatan przeciw Izraelowi i pobudził Dawida, żeby policzył Izraela”. (Kr21,1) Księdze Zachariasza szatan – oskarżyciel stoi po prawicy Boga występując przeciw Jozuemu, co budzi sprzeciw Pana: ,,[Anioł] Pański tak przemówił do szatana: ‘Pan zakazuje ci tego szatanie, zakazuje ci tego Pan, który wybrał Jeruzalem'” (Zch 3, 1-2). Z biegiem czasu szatan zostanie uznany za wroga nie tylko człowieka, ale i samego Boga i obarczony winą za istniejące na świecie zło. ¹⁰

Dowód na coraz mniej przychylne postrzeganie szatana daje greckie tłumaczenie Starego Testamentu, Septuaginta (III w. p.n.e J, która stosunkowo neutralne hebrajskie słowo szatan oddaje przez budzące negatywne konotacje bo diaholos (przeciwnik, oszczerca, od greckiego diahallein – przewracać, burzyć) . ¹¹ Tylko w greckim przekładzie Księgi Tobiasza pojawia się też wzmianka o Asmodeuszu, morderczym demonie, w którego wierzyli prawdopodobnie egipscy Żydzi (11) 3, 8; 6, 8; 8, 2). Asmodeusz zabija siedmiu mężów Sary, po czym zostaje uwieziony przez archanioła Rafaela i poddany egzorcyzmom.

Występująca wyłącznie w zbiorzeSeptuaginty Księga Mądrościwini szatana (diabolos) za sprowadzenie na świat śmierci (co odnieść można zarówno do rajskiego węża, jak i do Kainowego mordu). Stopniowo upowszechniało sie więc rozumienie szatana jako wroga ludzkości i Boga, sprawcy i źródła zła, obecne później zarówno w Nowym Testamencie, jak i w tekstach rabinicznych, które nazywały Kaina “synem szatana”.¹² Tendencje te należy tłumaczyć rozwojem radykalnego dualizmu w judaizmie, który rozpoczął sie pod wpływem myśli perskiej ok. 200 r. p.n.e., czyli już w okresie powygnaniowym. Stworzyła ona też podstawy do późniejszego utożsamienia szatana z innym negatywnym bohaterem – upadłym aniołem. Legenda o buncie aniołów przyniesiona została przez Żydów najprawdopodobniej z niewoli babilońskiej (w poemacie Enuma elisz czytamy o buncie młodych bogów przeciwko staremu bóstwu), ¹³ choć być może zawiera ona w sobie także pewne pierwiastki irańskie. ¹⁴ Warto wspomnieć o interesującej hipotezie, jakoby historia upadku anioła-boga miała być pierwotnie obecna w żydowskim micie o stworzeniu świata. Biblijna kosmogonia wykazuje bowiem liczne zbieżności z bliskowschodnimi mitologiami, z których tradycji czerpie Księga Rodzaju.¹⁵ Genesis pomija jednak w innych kosmogoniach motyw walki pomiędzy bogami.¹⁶

Mity babilońskie, zbieżne w dużej mierze z kosmogonia Księgi Rodzaju, wspominają o konflikcie pomiędzy najpotężniejszym z bogów Mardukiem i morskim potworem Tiamat. Pokonanie Tiamat staje się początkiem stworzenia świata. Opisu podobnej walki na kartach Genesis oczywiście nie znajdziemy. Z drugiej strony jednak – w Biblii zachowały sie ślady owego mitu. Babilońska Tiamat stanowi choćby pierwowzór biblijnego Smoka (Rahaba) i Lewiatana. W Księdze lzajasza czytamy ponadto:

^{Przebudź się, przebudź! Przyoblecz się w moc o ramię Pańskie!
Przebudź się jak za dni minionych, w czasie zamierzchłych pokoleń.
Czyżeś nie ty poćwiartowało Rahaba, przebiło Smoka? Czyżeś
nie Ty osuszyło morze, wody Wielkiej Otchłani? ( Iz 51 9-10).}

Skojarzenia te doprowadziły do przypuszczeń, że być może mit o walce bogów stanowił pierwotnie cześć żydowskiej kosmogonii. W procesie kształtowania i monoteizowania się judaizmu został jednak uznany za niebezpieczny element politeistyczny i stopniowo wyeliminowany z tradycji kapłańskiej. ¹⁷
To, co przechowała świadomość ludowa, mogło przyczynić się do narodzin mitu o walce aniołów z Bogiem i strąceniu ich do otchłani.
Po raz pierwszy 18 opis upadku aniołów pojawił się w apoklyficznej etiopskiej I Księdze Henocha ¹⁹, gdzie znajdujemy opowieść o ukaraniu aniołów (“Czuwających”), którzy wbrew woli Boga obcowali z “córkami ludzkimi” (nawiązanie do niejasnego fragmentu Rodz 6, 1-4):

Kiedy ludzie rozmnożyli się, urodziły im się w owych dniach ładne i piękne córki. Ujrzeli je synowie nieba, aniołowie, i zapragnęli ich. Jeden drugiemu powiedział: “Chodzimy, wybierzmy sobie żony z córek ludzkich i spłódźmy sobie dzieci”. Szemichaza. który był ich dowódcą, powiedział do nich: “Obawiam się, że nie zechcecie tego zrobić i że tylko ja sam poniosę karę za ten wielki grzech”. Wszyscy odpowiadając mu rzekli: ..Przysięgnijmy wszyscy i zwiążmy się przekleństwami, że nie zmienimy tego planu, ale doprowadzimy zamiar do skutku”. l…] Wzięli sobie żony, każdy po jednej. Zaczęli do nich chodzić i przestawać z nimi. l…] Zaszły one w ciążę i zrodziły wielkich gigantów.
Ich wysokość wynosiła trzy tysiące łokci. Pożerali oni wszelki znój ludzki, a ludzie nie potrafili ich utrzymać. Giganci obrócili się przeciwko ludziom, aby ich pożreć
(I Księga Henocha, 6-7, 4). ²⁰

I Księga Henocha wprowadziła do mitu o upadłym aniele wątek erotyczny, kontynuowany później przez tradycje kabalistyczną, według której jednym z motywów buntu aniołów była seksualna zazdrość o kobietę. Wcześni Ojcowie Kościoła sadzili podobnie: aniołowie upadli przez grzech nieczystości, według niektórych popełnić go mieli jednak z samą pramatką Ewa. Tak rozumiano bowiem inny wers omawianego apokryfu: “Imię trzeciego [anioła] jest Gadrael. Ten pokazał wszelkie śmiertelne ciosy synom ludzkim. On zwiódł Ewę” (69, 6). Tradycja rabiniczna utrzymywała ponadto, że owocem występnego związku był Kain. ²¹ Upadły anioł jawił się wiec jako sprawca skażenia doskonałości świata i symbol seksualności nieuporządkowanej – chaosu. Dopiero Orygenes w swym dziele O zasadach zaproponował odmienny bieg wydarzeń, twierdząc, że upadek anioła miał miejsce przed stworzeniem człowieka. I Księga Henocha wspomina też, że aniołowie zdradzili ludziom sekrety konstruowania broni, kosmetyki, pisma, magii oraz “tajemnice wszechświata”. Wydaje się, że to właśnie owe wczesne elementy mitu mogły – miedzy innymi – przyczynić się w Renesansie do skojarzenia mitu upadłego anioła z greckim mitem Prometeusza.
Nieposłuszni aniołowie ponoszą karę, której opis pojawia się w wielu miejscach apokryfu:

Następnie Pan powiedział do Rafała: Zwiąż Azazela za ręce i nogi i wrzuć go do ciemności. Otwórz pustynie, która jest w Dudael i wrzuć go tam. I rzuć na niego chropowate i ostre kamienie i przykryj go ciemnością. Niech tam przebywa na zawsze! Przykryj jego oblicze, żeby nie mógł widzieć światła i żeby w wielki dzień sadu mógł być wrzucony do ognia. A do Michała pan powiedział: “Idź, powiadom Semiaze i innych, którzy są z nim, którzy połączyli sie z kobietami i ulegli z nimi zepsuciu z wszelką ich nieczystością. I…] zwiąż ich na siedemdziesiąt pokoleń pod wzgórzami ziemi aż do dnia sądu i ich spełnienia, aż dopełni się sąd przeznaczony na cała wieczność. W owych dniach zaprowadza ich do otchłani ognia na męki i zostaną. Zamknięci w więzieniu na całą wieczność. Wówczas [Szemichaza] zostanie spalony i unicestwiony razem z nimi. Zostaną razem związani aż do końca wszystkich pokoleń (I Księga Henocha 10, 4-14).

Warto odnotować, że w kilku miejscach upadłe anioły przedstawione są jako gwiazdy (Są to gwiazdy, które przekroczyły przykazania Pana Najwyższego”; 21,6), co posłuży prawdopodobnie jako inspiracja dla wielu interpretacji Apokalipsy św. Jana, w której też pojawi się gwiezdna metaforyka. Wpływ I Księgi Henocba na tradycje był bowiem ogromny – w czasach Ojców Kościoła traktowano ją jako dokument tej samej wagi co księgi kanoniczne. Historie upadku odnotowaną przez I Księgę Henacba podają również inne, późniejsze apokryfy Starego Testamentu: Księga Jubileuszów i Testamenty Dwunastu Patriarchów – różni się ona znacznie od korkowej i znanej dziś wersji legendy Lucyfera. Stanowi jednak ważny etap w procesie kształtowania sie mitu i wniesie do niego, jak zobaczymy, liczne elementy fabularne.

Jak stwierdzono wcześniej, Stary Testament nie zawiera w sobie bezpośrednich aluzji do buntu aniołów, jednak późniejsze, wtórne interpretacje powiązały kilka fragmentów Pisma z interesującym nas tematem. Najbardziej znany z nich to pochodzący z Księgi Izajasza tekst mówiący o upadku babilońskiego króla Nabuchodonozora (według innych teorii może chodzić też o króla Nabonida lub króla asyryjskiego Sargona II):

Jakże to spadłeś z niebios. Jaśniejący Synu Jutrzenki? Jakże runąłeś na ziemię, ty, który podbijałeś narody? Ty, który mówiłeś w sercu: wstąpię na niebiosa; powyżej gwiazd Bożych postawie swój tron. Zasiądę na Górze Obrad. na krańcach północy. Wstąpię na szczyty obłoków, podobny będę do Najwyższego . Jak to? Strąconyś do Szeolu na samo dno Otchłani (Iz 14, 12-15).

Fragment ten, nie mający nic wspólnego z mitem o upadku anioła skojarzony został z nim przez Orygenesa, za którym poszli potem inni Ojcowie Kościoła.
W słowach Izajasza można doszukać się nawiązań do mitów astralnych. Wykazują one podobieństwo z fenickimi poematami z Ras Szamra, w których Gwiazda i Jutrzenka uosabiają bogów. ²² Nieuniknione zniknięcie Jutrzenki w blasku poranka posłużyło prorokowi za metaforę nieuniknionego upadku 13 Babilonu. ²³ Nieświadomym sprawią kolejnego przesunięcia znaczeń stał się św. Hieronim, tłumacz Wulgaty, który hebrajskie słowa “helei ben Szahm‘ oznaczające “jaśniejący synu Jutrzenki” (u Wujka: “któryś rano wschodził”), a odnoszące się do gwiazdy zarannej (planety Wenus) oddal jako ‘Lucyfer, qui mane oriebaris’. ‘Lucyfer’, czyli ‘niosący światło’ począł pełnić funkcje imienia przywódcy buntu aniołów, co doprowadziło do umocnienia się legendy: upadły anioł skojarzony z imieniem Lucyfera wydawać się zaczął postacią historyczna, a nawet, w późniejszym czasie, zyskał wymiar doktrynalny. Niezwykle imię anioła pozwoliła też na przypisanie mu związanych z nim cech, które potem w wyniku upadku miał utracić: urody, jasności, bycia ulubieńcem samego Stwórcy. Utwierdzony przez przekład Wulgaty mit stopniowo ewoluował, Lucyfera zaczęto uważać za głównego niegdyś anioła, prawą Rękę Boga. W myśl teorii jakoby poszczególni aniołowie opiekowali sie ciałami niebieskimi uczyniono go też patronem gwiazdy zarannej, planety Wenus. Jego imię próbowano tłumaczyć również faktem, że po upadku musi opłakiwać swa dawna światłość i chwalę, równą niegdyś blaskowi jutrzenki. W późniejszych czasach “niosący światło” Lucyfer dzięki swemu imieniu zostanie skojarzony z niosącym ogień Prometeuszem.

W okresie późniejszym pojawi się również inne imię upadłego anioła, oparte na łacińskiej etymologii: Lucyper, od lucem perdere, zdeptać światło. W ten sposób próbowano rozróżniać pomiędzy aniołem w stanie łaski a aniołem upadłym. ²⁴ Niuanse owe jednak sie nie przyjęły. W języku polskim Lucyper służy jedynie jako gwarowy wariant literackiego Lucyfera. Warto zaznaczyć, że w samej Wulgacie lucyfer określą również inne desygnaty: gwiazdozbiór (Hi 38, 32; Ps 110, 3), odnosi sie do Szymona, syna Oniasza (Syr 50, 6). W Nowym Testamencie jutrzenką nazywany jest już jednak wyłącznie Jezus (2 P 1, 19; Ap 22, 16). Metaforykę tę kontynuują. Choćby łacińska modlitwa rezurekcyjna Exultet i brewiarzowy hymn na jutrznie Aetenze rerum Conditor św. Ambrożego.
Kolejny starotestamentowy fragment, który w wyniku wtórnej interpretacji przyczynił sie do utrwalenia legendy Lucyfera, pochodzi z Księgi Ezecbiela:

Byłeś odbiciem doskonałości, pełen mądrości i niezrównanie piękny. Mieszkałeś w Edenie, ogrodzie Bożym; okrywały cię wszelkiego rodzaju szlachetne kamienie: rubin, topaz, diament, tarszisz, onyks, beryl, szafir, karbunkuł, szmaragd, a ze złota
wykonano okrętki i oprawy na tobie, przygotowane w dniu twego stworzenia. Jako wielkiego cheruba ustanowiłem cię na świętej górze Bożej, chadzałeś pośród błyszczących kamieni. Byłeś doskonały w postępowaniu swoim od dni twego stworzenia, aż znalazła się w tobie nieprawość (Ez 28, 12-15).

Mimo iż tekst ten odnosi się do upadku króla Tyru, tradycja chrześcijańska
zwykła go odnosić do wygnania Adama, a przede wszystkim odnalazła w nim symbol upadłego anioła. Fragment ten akcentuje wiele pozytywnych cech
postaci Lucyfera przed upadkiem: mądrość, doskonałość i piękno;
“kosztowna” metaforyka podkreśla zaś królewski charakter postaci i jej pozycje
na niebieskim dworze. Z legenda Lucyfera próbowano również powiązać profetycznyPsalm 82 przedstawiający karcącego Boga w otoczeniu aniołów (“bogów”):

Lecz oni nie pojmują i nie rozumieją, błagają sie w ciemnościach: cała ziemia chwieje się w posadach. Ja rzekłem: jesteście bogami i wszyscy – synami Najwyższego. Lecz wy pomrzecie jak ludzie, jak jeden mąż, książęta, poupadacie (Ps R2. ‘;-7).

Jako aluzje do upadku aniołów odczytywano również następujący werset z Księgi Hioba: “Wszak on sługom swoim nie ufa: i w aniołach braki dostrzega” (Hi 4, 18). Do upadku aniołów odnoszono także opisane w Księdze Rodzaju oddzielenie światła od ciemności: “Bóg widząc, ze światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności” (Rdz 1, 4).
Archetypiczne rozróżnienie pomiędzy światłością – dobrem i ciemnością • złem zaakcentowane zostanie szczególnie wyraźnie w Nowym Testamencie (np . .I I, 5.9; 8, 12; 12, 35-46; Rz 13, 12; IP 2, 9). Św. Ambroży, doktor Kościoła (IV w.), autor Hexameronu, komentarza do starotestamentowego opisu stworzenia świata, doszedł do dalszych wniosków. Wspomniany werset Księgi Rodzaju odczytał jako symbol buntu aniołów – ich przejścia na stronę ciemności.
Podkreślić należy jednak stanowczo, ze .,lucyferyczne” interpretacje powyższych starotestamentowych fragmentów, jakkolwiek przyjęte przez tradycje chrześcijańską, są wtórne i rozmijają się z ich sensem rzeczywistym. Omówienie starotestamentowych ustępów warto zakończyć wspomnieniem o dwóch interesujących utworach: Żywocie Adama i Ewy i lI Księdze Henocba. Pierwszy z nich to apokryficzna legenda z I w. n.e. zwana przez różne źródła Apokalipsą Mojżesza, Żywotem Adama i Ewy ( Vita Adae et Evae) lub Pokutą Adama.

Jest to również jeden z pierwszych tekstów, w którym upadły anioł zostaje utożsamiony z szatanem. Wypędzeni z raju Adam i Ewa czynią pokutę stojąc wiele dni w wodach Tygrysu i Jordanu. Szatan przybiera na siebie postać Cherubina i skłania Ewę do wyjścia z rzeki. Na pełne rozpaczy słowa Adama: “Czemu wszcząłeś tak straszna walkę z nami? Cóż myśmy ci zawinili, żeś pozbawił nas naszego miejsca?” ten odpowiada płacząc:

“Cała moja zuchwałość i ból przyszły przez was. Przez was bowiem musiałem opuścić moje mieszkanie. Przez was zostałem odrzucony od tronu Cherubów, które rozciągając skrzydła użyczały mi cienia. Przez was moje stopy zdeptały ziemię”. W odpowiedzi Adam rzecze do niego: “Jakie były nasze winy wobec ciebie, żeś nam to wszystko uczynił?” Szatan odparł: “Ty sam nie jesteś mi nic winien, ale z twego powodu straci/em swoja pozycje w dniu twego stworzenia. Ja bowiem tego samego dnia musiałem odejść. Gdy Bóg tchnął w ciebie swego ducha, otrzymałeś podobieństwo Jego obrazu”. Następnie przyszedł Michał i kazał ci klęknąć przed Bogiem. Bóg rzekł do Michała: Oto uczyniłem Adama na podobieństwo mego obrazu. Wtedy Michał wezwał wszystkich Aniołów a Bóg rzekł do nich: Chodźcie, pokłońcie się bogu, którego stworzyłem! Michał pokłonił się jako pierwszy. Wezwał mnie i rzek!: Ty także pokłoń sie Adamowi. Odpadem: Idź precz, Michale! Nie będę kłaniał się temu, który stal sie później ode mnie, gdyż ja jestem wcześniej. Dlaczego miałbym kłaniać się jemu? Także inni aniołowie, którzy byli ze mną posłyszeli to. Moje słowa spodobały się im i nic złożyli ci, Adamie, pokłonu. Wówczas Bóg rozgniewał się na mnie i rozkazał wypędzić nas z naszego mieszkania i strącić na ziemię mnie i moich aniołów, zgodnych ze mną· A ty pozostawałeś wtedy w raju. Gdy poznałem, że to z twego powodu musiałem opuścić mieszkanie światła, ogarnął mnie ból i katusze. Zastawiałem sidła na ciebie, by cię pozbawić twego szczęścia, jak i ja zostałem go pozbawiony z twego powodu··. ²⁵

Zachowany w różnych wariantach Żywot Adama i Ewy cieszył się ogromną popularnością i wywarł duży wpływ na kształtowanie się literackich wyobrażeń o upadku anioła. Odmowa złożenia hołdu Adamowi stanowiła atrakcyjne fabularnie uzasadnienie motywacji Lucyfera, wykazujące dodatkowo paralele z nowotestamentowym kuszeniem Chrystusa. Wyraźne odniesienia do Żywota Adama i Ewy odnajdziemy choćby w Lucyferze Vondla. Żydowska legenda stanowiła też źródło pojawiającej się w Koranie opowieści o upadłym aniele, Iblisie:

Oto powiedział mój Pan do aniołów:! ,Ja stwarzam człowieka z gliny.! Kiedy go ukształtuje harmonijnie! i tchnę w niego Mojego Ducha,! to padnijcie, oddając mu pokłony'” […] Wtedy pokłonili się aniołowie wszyscy razem,! z wyjątkiem Iblisa;! On wbił się w pychę i znalazł się wśród niewiernych […] Powiedział:! .Ja jestem lepszy od niego:! Ty stworzyłeś mnie z ognia, a jego stworzyłeś z gliny”. ²⁶ W pochodzącej z I w. n.e. (choć datowanie pozostaje sprawą sporów
tajemniczej II Księdze Henocba (tzw. Henocb Słowiański) pojawiają się inne szczegóły buntu aniołów pod wodzą Satanaela.
Tak mówi o nim sam Bóg:

Rozkazałem, aby każdy powstał przy swoim zastępie. Ale jeden z zastępu archaniołów powziął zuchwałą myśl umieszczenia swego tronu
ponad chmurami, aby wydał się równie potężny, jak ja. I straciłem
go z wysokości razem z jego aniołami, a on nie przestawał unosić sie
w powietrzu ponad otchłanią . ²⁷

W innym miejscu Henocb Słowiański podaje:

Diabeł, który jest duchem stref najniższych, stał się demonem, gdyż odleciał z nieba, by zostać szatanem, albowiem nazywa się Satanael. Przeto nie mógł różnić się od aniołów, nie zmienił swojej natury, ale swoja inteligencje – albowiem istnieje duch sprawiedliwych i duch grzeszników – poznał swoje potępienie i grzechy, które niegdyś popełnił. I dlatego porwał się na Adama.
Wstąpił do raju i uwiódł Ewę · ²⁸ Henocb Słowiański nie ma nic wspólnego z etiopska I Księga Henocha. Pochodzi z czasów znacznie późniejszych i, podobnie jak Żywot Adama i Ewy, zawiera raczej chrześcijańskie niż starotestamentowe wyobrażenia na temat szatana i mitu o upadku.

LUCYFER W NOWYM TESTAMENCIE

Nowotestamentowy obraz diabła odbiega znacznie od wyobrażeń starotestamentowych. Z bliżej nieokreślonego “przeciwnika” czy “oszczercy” zmienia sie on w konkret, we wszechobecnego i groźnego “władce tego świata” (j 12,30, wroga Boga i uosobienie wszelkiego zła. Jego funkcja polega w dużej mierze na staniu w opozycji do Chrystusa. ²⁹ Szatan nabiera ponadto wyraźnych cech osobowych, nieobecnych w Starym Testamencie. Przemiana ta jest rezultatem oddziaływania obecnej już w późnożydowskiej angelologii tradycji iranckiej, która w Nowym Testamencie przybrała formę “umiarkowanegodualizmu”. ³⁰ O ile jednak w I w. n.e. rabini stopniowo trącą zainteresowanie diabłem, to chrześcijaństwo, powstające w środkowym okresie tzw. okresu apokaliptycznego, zaczyna przypisywać mu coraz większą role. ³¹ Przejawy niszczycielskiej działalności szatana występują wszędzie: kusi on Jezusa, wstępuje w ludzi, kradnie z ich serc słowa Pisma (Lk 8, 12). jest “zabójcą [ ..], kłamcą i ojcem kłamstwa” (J 8, 44). Sprawuje nad światem “władze ciemności” (Kol l, 13), który ograniczy dopiero męka na krzyżu (“descendit adinferos”) a zakończy ponowne przyjście Chrystusa. Nowotestamentowe nawiązania do legendy o upadłym aniele, w owym czasie stanowiącym już synonim szatana, choć o wiele bardziej czytelne niż wersety z Izajasza czy Ezechiela, budzą jednak wiele wątpliwości.
Najsłynniejsze z nich, słowa Chrystusa:”Widziałem szatana, spadającego z nieba jak błyskawica” (Łk 10, 18)ze względu na rangę i autorytet mówcy traktowano jako koronny dowód na historyczność postaci upadłego anioła. Są to jednak słowa wyrwane z dłuższej wypowiedzi Jezusa. Współczesna egzegeza skłania sie do odczytywania powyższego fragmentu w jego naturalnym kontekście i wiązania go nie z upadkiem szatana, a że zwycięstwem,które odniosą nad nim uczniowie wypędzających złe duchy w imię Pana. ³² Z drugiej strony jednak nawiązanie do legendy jest na tyle wyraźne, że wydaje się jak najbardziej zamierzone, mimo iż użyte zostało wyłącznie jako atrakcyjna literacko metafora wypędzania demonów. W czasach Jezusa mit upadłego anioła był zapewne powszechnie znany i stał się częścią tradycji kultury żydowskiej. Świadczą o tym również nawiązania w Liście św..Judy Apostoła i II Liście św.Piotra:

[…] Pan, który wybawił naród z Egiptu, następnie wytracił tych, którzy nie uwierzyli;
i aniołów tych, którzy nie zachowali swojej godności, ale opuścili własne mieszkanie, spętanych wiekuistymi więzami zatrzymał w ciemnościach na sąd wielkiego dnia; jak Sodoma i Gomora i w ich sąsiedztwie [położone] miasta – w podobny sposób jak one oddawszy sie rozpuście i pożądaniu cudzego ciała – stanowią przykład przez to, że ponoszą karę wiecznego ognia (lud 6).
Jeżeli bowiem Bóg aniołom, którzy zgrzeszyli, nie odpuścił, ale wydal ich. I do ciemnych lochów Tartaru, aby zachowani byli na sąd … (II p 2, 4).

Cytowane fragmenty dotyczą kary, która nastąpiła po upadku aniołów, przekonywująco opisanej w I Księdze Henocha . Obecne w Liście św. Judy nawiązanie do Sodomy i Gomory sugeruje ponadto grzeszne
kontakty z “córkami ludzkimi”, odniesienie wciąż żywe w owym czasie. W obu fragmentach aniołowie zostają strąceni do piekielnej otchłani (II List św. Piotra nazywa ją również greckim Tartarem), ³³ związani i poddani mękom. Ów element legendy doczeka się później komentarzy Ojców Kościoła, a także inspirować będzie literaturę i sztuki plastyczne wykorzystujące temat Lucyfera, które ze względów dydaktycznych w większości przypadków przedstawiać będą szatana upadłego i cierpiącego zasłużoną karę, niż upadającego. I List św. Piotra podaje, że po śmierci dusza Chrystusa zstąpiła do piekieł, “aby ogłosić [zbawienie] nawet duchom zamkniętym w więzieniu” ( I P 3, 19), co zostało zawarte w Credo . Według tradycji chrześcijańskiej Jezus miał wybawić wtedy dusze zmarłych przebywające tam od początku świata i pokonać diabła. Watek ten inspirować będzie liczne apokryfy, podania i legendy, wejdzie do stałego repertorium motywów sztuki i literatury średniowiecznej (pojawi sie, na przykład, w Bogurodzicy ). W apokryficznej Ewangelii Nikodema z IV w. (cz. Zstąpienie do Otchłani ) Chrystus wchodzi do piekła mimo oporu przerażonych diabłów, depcze szatana, pozbawia go mocy i zakuwa. ³⁴ Utwór ten cieszył się ogromna popularnością w średniowiecznej Europie, tłumaczony był na języki narodowe i wywarł ogromny wpływ na kształtowanie sie wyobrażeń diabelskich. W Polsce wierzono, że “Lucyper” przykuty jest w piekle łańcuchem, który przez cały rok niebezpiecznie się rozciąga, aby znów skurczyć sie w Wielki Piątek. Inna wersja podania mówi, że wiążące szatana okowy przegryzają zębami samobójcy-na powrót spajają się one jednak w Wielką Sobotę'”. ³⁵ Pojawiające się w II Liście św.Piotra antykizacją piekła zasługuję na uwagę, antycypuje bowiem późniejsze utożsamianie upadłego anioła z Hadesem, co w konsekwencji doprowadzi do radykalnej zmiany w postrzeganiu diabła. Zstępujący do piekieł Chrystus kojarzony będzie zaś z Orfeuszem i Heraklesem, swymi greckimi prefiguracjami. ³⁶
Najważniejszą księga Nowego Testamentu traktując o upadku aniołów jest Apokalipsa św. Jana , w której mit po raz pierwszy zdaje sie zyskiwać fabularną jedność, a szatan i zbuntowany anioł stanowią bez wątpienia jedna osobę. Ze względu na wagę owego opisu, warto zacytować go w całości:

I inny znak się; ukazał na niebie: Oto wielki Smok barwy ognia, mający siedem głów i dziesięć rogów – a na głowach jego siedem diademów. logon jego zmiata trzecią część gwiazd nieba: I rzucił je na ziemię. I stanął Smok przed mającą rodzić Niewiastą, ażeby, skoro porodzi, pożreć jej dziecię. I porodziła Syna Mężczyznę, który wszystkie narody będzie pasł rózgą żelazną. I zostało porwane jej Dziecię do Boga i do jego tronu . A Niewiasta zbiegła na pustynię , gdzie miejsce ma przygotowane przez Boga, aby ja tam żywiono przez tysiąc dwieście sześćdziesiąt dni. I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. I wystąpił do walki Smok i jego aniołowie, ale nie przemógł, i już sie miejsce dla nich w niebie nie znalazło. I został stracony smok wielki, wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, a z nim strąceni zostali jego aniołowie (Ap 12, 3-9).

Tekst ten próbowano odczytać na wiele sposobów. Traktowano go jako symboliczny zapis walki Kościoła z szatanem, wizję wyłącznie eschatologiczna, symboliczne refleksje dotyczące współczesnej autorowi epoki, czy opis jednego z etapów z dziejów świata. ³⁷ Mimo iż nie wydaje się prawdopodobne, by upadek aniołów stanowił sens rzeczywisty powyższego fragmentu, ten musiał być dla autora istotnym punktem odniesienia. Choć opis walki pomiędzy archaniołem Michałem a zbuntowanymi aniołami jest tu jedynie symbolem rozmaicie interpretowanych treści, Apolmlipsa, czy też raczej interpretacja symboliki Apokolipsy, przyczyniła się do wzbogacenia mitu o nowe elementy, do których nawiązywać będą późniejsi twórcy i teologowie. Przedstawienie szatana jako smoka to kontynuacja wyobrażeń ze Starego Testamentu, gdzie smok, łączący w sobie wiele zwierząt symbolizował złe siły poskromiane przez Boga. Tutaj dodatkowo utożsamiony jest on z rajskim wężem. Dziesięć rogów i siedem głów ukoronowanych diademami oznaczają potęgę szatana, zaś ognisty kolor przemoc i morel. Pojawiając się w Apokalipsie wzmianka o diademie szatana pojawiając się będzie w przyszłości wielokrotnie, da też początek legendzie, według której spadający z nieba anioł zgubił swą koronę· Do sporządzonej z niego czary (Graa!) Józef z Atymatei miał żebrać podczas Ukrzyżowania krew Jezusa. Po raz pierwszy tez dowiadujemy sie, ze upadek aniołów poprzedziła bitwa w niebie, w której aniołowie pod wodza archanioła Michała pokonali smoka i jego sprzymierzeńców, skojarzonego potem z Lucyferem. Ze słów: ,,I ogon jego zmiata trzecia cześć gwiazd nieba” wyciągnięto wniosek, że w buncie wzięła udział jedną trzecią wszystkich zastępów niebieskich. Apokalipsa potwierdziła także obecny już w l Księdze Henocba pogląd, że inicjatorem rebelii był tylko jeden anioł, za którym poszli inni. Obecność diabelskich hierarchii, opisywanych potem przez teksty talmudyczne, potwierdzał też Nowy Testament, mówiący o jednym szatanie, Satanas i wielu wstępujących w ludzi demonach. ³⁸ Apokalipsa stała się najważniejszym punktem odniesienia dla dzieł przedstawiających bunt i upadek aniołów, popularnych zwłaszcza w ikonografii średniowiecznej. W niej też należy szukać początku toposu o walczącym ze smokiem-szatanem Michale archaniele. W trakcie trwającej wieleset lat syntezy omówionych powyżej fragmentów Biblii i apokrtyfów narodził się mit Lucyfera w znanym nam obecnie kształcie, w którym wyróżnić można następujące elementy fabularne:

1. w czasie poprzedzającym upadek aniołów jeden z nich cieszy się szczególnymi łaskami Boga jako istota doskonała, mądrą, piękną i świetlista (Księga Ezechiela, Księga Izajasza)
2. przekład Wulgaty przyczynią się do nadania mu imienia Lucyfer i powiązania go z gwiazdą zarnną (Księga Izajasza)
3. najpiękniejszy z aniołów żądny władzy pragnie wywyższyć się ponad Stwórce (Księga Ezechiela, Księga Izajasza, II Księga Henocha)
4. w innych wersjach mitu powoduje nim pożądanie i zazdrość o pramatkę Ewę lub inne kobiety (I Księga Henocha)
5. Lucyfer powstaje przeciw Bogu (II Księga Henocha) i przywodzi
do buntu jedną trzecią aniołów (Apokalipsa św. Jana)
6. przeciwko niemu staje archanioł Michał wraz z wojskiem aniołów, rozpoczyna się bitwa na niebie (Apokalipsa , św Jana).
7. Lucyfer ponosi kleskę i zostaje stracony w piekielną Otchłań (Księga Rodzaju, Księga Izajasza, Psalm 82, I Ksiega Henocha, Ewangelia według św. Łukasza)
8. spadając gubi swój diadem, który posłuży Józefowi z Arymatei do zebr dnia krwi Chrystusa (Apokalipsa św. Jana)
9. żądny zemsty Lucyfer przedostaje sie do raju, kusi Ew.e i doprowadza do upadku człowieka (II Księga Henocha, Księga Mądrości, II List św. Pawła do Koryntian, Apokalipsa św. Jana)
10. w piekle zostaje zakuty w łańcuchy i poddany mękom (I Księga Henocha, List św .Judy Apostoła, II Ust św. Piotra)
11. zstępujący do piekieł Chrystus depcze mu głowę i pozbawia mocy (Ewangelia Nikodema). Temat upadłego anioła nie przybrał więc postaci wersji kanonicznej nadającej mu skonkretyzowany, homogeniczny kształt. Możemy mówić jedynie o obecności wielu polimorficznych elementów i sensów, które zapoczątkują jego różnorodne warianty fabularne, pojawiające się w późniejszych literackich aktualizacjach mitu Lucyfera.

Temat upadłego anioła nie przybrał wiec postaci wersji kanonicznej nadającej mu skonkretyzowany, homogeniczny kształt. Możemy mówić jedynie o obecności wielu polimorficznych elementów i sensów, które zapoczątkują jego różnorodne
warianty fabularne, pojawiające sie w późniejszych

_____________________________

1.Por. H.A. Kelly, Towards the Death of Satan. The Growth and Decline of Christian Demonology, London 1968; A.M. di Nota, op. cit .. 5,151-164; M.Rożek, Diabeł w kulturze polskiej, Warszawa 1993. 5. 12-16; R. Schaerf, Die Geswft des Salam im Alten Testament [w:] K.G. Jung, Symbolik des Geistes. Studien uber psychische Phdnomenologie [w:] Psvchologische Abbandlungen, Band VI, Zurich 1945
2. Zob. E. Langton, Essentials of Demonology. A Sudy of.Jewish Christian
Doclrine, London 1949; M. Ziegler, Angelul/(l Ddmonen im lichIe der
Bibel, Zcurich 1957. Teoria o możliwościach rozrodczych demonów miała
przetrwać długo, doczekała się nawet opracowania w Summa Theologica
św. Tomasza .
3. J. Kaufman-Koehler, hasło Demonology [w:] Jewisb <i/Encyklopedia. vol. IVs.5l7.
4. R. Graves i R. Patai w książce .Hitv hebrajskie, Warszawa 1993, tłum. R.Gromacka, pokazują, w jaki sposób judaizm ewoluował od religii politeistycznej, czczącej ogromna ilość bogiń, bogów i wielu małych bóstw plemiennych (najczęściej o proweniencji babilońskiej, egipskiej, fenickiej, hetyckiej, sumeryjskiej, ugaryckiej i innych) po monolityczny monoteizm.
uznający istnienie tylko jednego, transcendentalnego Boga. Przeprowadzona
przez nich analiza kanonicznych tekstów biblijnych pokazuje jednak ogromna ilość szczątków dawnych wierzeń i mitów, które redaktorzy Biblii usuwali w miarę monoteizowania się religii. W siedmiu ramionach menory autorzy widzą np. upamiętnienie siedmiu egipskich i babilońskich bóstw planetarnych, a pramatkę Ewę wiążą z hetycka boginią Hebat (s. 11). Rezygnację z politeistycznych kultów kananejskich tłumacza za pomocą czynników politycznych: niepodległość Judy, małego buforowego państwa pomiędzy Egiptem a Asyrią opierać się mogła wyłącznie na surowej dyscyplinie religijnej (s. 13),
5. Wybór węża do niechlubnej roli tłumaczy się zwykle zagrożeniem, jakie
dla wczesnego judaizmu stanowił kult Baala symbolizowanego przez węża – zob. E. Reisner, Der Damon und sein Bibe, Berlin 1947 s. 47.
Widziano w nim tez falliczny symbol cielesnego grzechu pierwszych
rodziców.
6. Wszystkie cytaty z Biblii wedłu g Biblii Tysiąclecia, wyd. III, chyba ze zaznaczono
inaczej. Gnostycka Apokalipsa Banrcha w interesujący sposób łączy postać węża i szatana. Podaje ona, że Satanael, zbuntowany anioł, nie chciał oddać hołdu stworzonemu przez Boga Adamowi, za co został odsunięty od oblicza Stwórcy. Chcąc się zemścić, rozkazał wężowi, aby go połknął i w ten sposób skusił Ewę. Zob. R. Safrański, Zło, tłum. l. Kania, Warszawa 1999, s. 20.
7. Istnieją również inne etymologie, np. słowo ‘satan’ wywodzące się z rdzeni s-w-t wałęsać się, s-y-t palić, spalać, semickiego s-t-n być oddalony,
tamować czy syryjskiego rdzenia s-t płonąć, wschodzić Por. Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger i M.D. Coogan, Warszawa 1999, s.735-736.
8. Por. R. Graves, R. Patai, op. cit., s. 11, 86-88.
9. W późniejszej (pol. 11 w. p.n.e.) apokryficznej Księdze Jubileuszów to właśnie zły duch, Maslema przekonuje Boga, aby doświadczył Abrahama, podobne opowieści podaje Talmud. Historia o upadłych aniołach nic występuje jednak ani w Talmudzie, ani w midraszach. W epoce rabinicznej “źIi” aniołowie są jedynie wykonawcami Bożej kary i wyrażają idee gniewu Stwórcy. Por. A. Cohen, Tatmud, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1999, s. 81.
10. Por. G. Panreghini, Aniołowie i demony. Powrót tego co niewidzialne tłum. B.A. Gancarz, Kraków 200 I, s. 83.
11. Gr. diabolos oznacza także półkole, szatan dzieli więc to, co pierwotnie było całością – Boże stworzenie – na przeciwstawne połowy.
12. Zob. N.A. Dahl, Der Erstgeborene Satans und der Vater des Teufels [w..] Apophoreta, Berlin 1964, s. 70-84.
13. Por. A. Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1996, s. 46.
14. Mitologiczne analogie historii o buncie aniołów analizuje szczegółowo J.B.Bamberger, Fallen Angels: The Soldiers od Satans Realm, New York1952.
15. A. Świderkówna, Rozmowy o Biblii, op. cit., s. 45-53. Podobieństwa te można odnieść również do obecnego w wielu kulturach repertuaru tematów i mitów synonimicznych, obrazujących podobną sytuację elementarną. W kulturze greckiej tematem synonimicznym do upadku aniołów byłyby teogonie Hezjoda, zwłaszcza mit o bucie i upadku tytanów. Warto zauważyć, że w w. XVI wśród humanistów-mitoznawców pojawiły się nawet koncepcje uznające mity greckie za skażone historie ze Starego Testamentu.
16. Problem ten omawia szeroko N. Forsyth w książce The Old Enemy: Satn and the Combat ,Myth. Princelon 1989.
17. Por. E.O. James, Myth and Riual in the Ancient Near Enst.
London 1958. s. 168; T.G. Brandon. Creation Legends of the Ancient Near East , Oxford. 1963: T.G. Pinches, The Old Teslament in the Light of the Historical Records and Legends of Assyria and Babylonia. New York I908.
18. Poszczególne fragmenty I Księgi Henucba powstawały na przestrzeni kilkuset lat. Omawiane fragmenty pochodzą najprawdopodobniej z IV w. p.n.e.
19. Przyjmuję się również, że I Księga Henocha nie jest apokryfem, a pseudoepigrafem; tradycję”literatury henochicznej” omawia G. Nicklesburg, The Epistle of Enocb and the Qumran Literature [w:] .Journal of Jewish Studies” XXXIII (1982), I. III. Niektóre wątki pracy Nickelsburga streszcza A. Gorzkowski, Zagadki demonologii. Demon Socratis,· Łukasza Górnickiego, Kraków 1995, s. 53-56.
20. Cytaty z I Księgi Henocba za: Apokryfy Starego · testamentu i oprac R. Rubinkiewicz. Warszawa 2000.
21. Por. “Adam zbliżył się do Ewy, swej żony. która wcześniej pożądała anioła. a ona poczęła i urodziła Kaina: i powiedziała: ‘Oto mam mężczyznę,
Anioła Pańskiego’. Po czym urodziła jeszcze bliźniaka, pochodzącego od jej
męża Adama. Ahla”: Targum of Jonathan ben Uzziel. IV. transl. J.W. EIheridge,
Oxford 1862.
22. Por G. Panteghini. op. cit .. s. 85.
23. Por J.M. Evans, op. cit., s. 34.
24. A.J. Skowronek, Aniołowie są wśród nas, Warszawa 2001, s. 195-196.
25. Pokuta (naszego) praojca Adama, tłum. A. Tronina [w:]Apokryfy Starego op cit , s. 30-,31.
26. Koran, tłum . J. Bielawski. sura XXXVIII, w. 71-78. Warszawa 1986. s. 547.
27. Cyt. za: M. Rożek, op. cit., s. 16.
28. Ibidem.
29. Por. J.B. Russel, Krótka historia czarownictwa, tłum. J. Rybski,
Wrocław 2003, s. 40.
30. A.M. di Nola, op. cit., s. 167.
31. Por. J.B. Russel, Krótka historia czarownictwa, op. cit., s. 40.
32. J.P. Schanz,A Theology of Community, Washington 1977, s.65.
33. Pojęcie piekła nie jest jednoznacznie zdefiniowane w judaizmie, zastosowanie terminu greckiego nosi ponadto znamiona misjonarskiego chwytu.
34. Ewangelia Nikodema [w:] Apokryfy Nowego Testamentu, t. I: Ewangelie apokryficzne, red. M. Starowieyski, Lublin 1986.
35. Podaję za: M. Rozek. op. cit .. s. 196.
36. Ibidem, s. 25 .
37. A. Świderkówna, Rozmowy o biblii. Nowy Testament, Warszawa 2000, s. 288
38. Por A.M. di Nola,op .cit s. 167 i A.Cohen.op cit s. 79-83.

PIOTR OCZKO, ur. w 1973 roku w Krakowie. Ukończył anglistykę i polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Prowadził prace badawcze na uniwersytetach w Lejdzie, Utrechcie, Nijmegen i Berlinie. Autor artykułów historycznoliterackich, tłumacz literatury angielskiej i niderlandzkiej. Jest pracownikiem Katedry Międzynarodowych Studiów Polonistycznych przy Wydziale Polonistyki UJ.

Fragment pochodzi z książki P. Oczko, Mit Lucyfera. Literackie dzieje Upadłego Anioła od starożytności po wiek XVII, Kraków 2005.