Ćwiczenia Duchowe i psychoterapia
Franz Meures SJ
Zarówno rekolekcje jak i terapia troszczą się o duszę człowieka, jednakże różnymi metodami: do celu rekolekcji winno się dążyć poprzez różnorodne formy duchowych ćwiczeń. Cel terapii winno się osiągać poprzez różnorodne środki psychologiczne. Centralną relacją w rekolekcjach jest ta pomiędzy człowiekiem a Bogiem, podczas gdy w terapii to relacja pomiędzy terapeutą a klientem ma decydujące znaczenie. Rekolekcje trwają zwykle od 3 do 30 dni, podczas gdy terapia pochłania zazwyczaj kilka miesięcy lub nawet lat.
Praktyka Ćwiczeń Duchowych styka się często z psychicznymi zaburzeniami o różnej intensywności. Osoby, które cierpią z powodu takich zaburzeń, często zgłaszają się na rekolekcje. Pojawiają się wtedy różne pytania: Czy nie byłoby lepiej w wielu przypadkach polecić zamiast rekolekcji jakąś formę terapii? Czy osoby, które przechodzą leczenie psychiatryczne lub psychoterapeutyczne, mogą być w ogóle dopuszczone do rekolekcji? Na co trzeba uważać, kiedy w rekolekcjach zostają użyte tak zwane ‘psychologiczne metody’?
I. Podstawowe rozgraniczenia pojęć
Dla celów omówienia powyższych problemów proponuję następujące definicje: Rekolekcje: ‘Rekolekcjami nazywamy intensywne duchowe ćwiczenia, poprzez które, osoba chce i stara się przynieść swoje życie przed Boga, i siebie tak dysponować, aby być w stanie całym swoim życiem odpowiedzieć na Boże wołanie. To oznacza, że osoba dąży do uczynienia siebie wolną od skłonności, które nie prowadzą do Boga i szuka woli Bożej dla własnego życia w celu zbawienia własnej duszy’.
Psychoterapia: ‘Psychoterapia jest leczeniem chorobliwych stanów psychicznych poprzez planowe i celowe psychologiczne wywieranie wpływu, przy czym relacja pomiędzy terapeutą a klientem posiada istotne znacznie.’
Przy zestawieniu tych definicji staje się jasne, że pomimo pewnych podobieństw różnice są znaczące: co się tyczy celu, w rekolekcjach osoba ukierunkowuje swoje życie na Boga, podczas gdy w terapii chodzi o odzyskanie psychicznego zdrowia. Zarówno rekolekcje jak i terapia troszczą się o duszę człowieka, jednakże różnymi metodami: do celu rekolekcji winno się dążyć poprzez różnorodne formy duchowych ćwiczeń. Cel terapii winno się osiągać poprzez różnorodne środki psychologiczne. Centralną relacją w rekolekcjach jest ta pomiędzy człowiekiem a Bogiem, podczas gdy w terapii to relacja pomiędzy terapeutą a klientem ma decydujące znaczenie. Rekolekcje trwają zwykle od 3 do 30 dni, podczas gdy terapia pochłania zazwyczaj kilka miesięcy lub nawet lat. Zewnętrzne ramy rekolekcji są wyznaczone przez ustalony porządek co do zewnętrznej dyscypliny (np. milczenie), form i czasu ćwiczeń duchowych, co do liturgii, rozmów z osobą towarzyszącą itd. Przy terapii te ramy są ustalone przez umowę dotyczącą sesji terapeutycznych, która ma pogodzić ich częstość, okres trwania oraz sposoby postępowania i koszty.
II. Rekolekcje i terapia w kontekście chrześcijańskiej antropologii
Ogólne antropologiczne założenie mówi, iż człowiek jako rozumne stworzenie ma zdolność przekraczania siebie w dążeniu do wartości, które są rozpoznawane jako dobre same w sobie, na przykład, moralne lub religijne wartości. Chrześcijańska antropologia wychodzi z założenia, że Bóg sam w sposób wolny udzielił siebie człowiekowi i zwrócił się do niego z miłością. Człowiek zaś przez to Boże wsparcie (łaskę) zostaje uzdolnionym, aby w wolnym darze z siebie odpowiedzieć Bogu. Psychologiczna struktura człowieka kształtuje się w ambiwalencji jego dążeń: z jednej strony dąży on do wartości, celów i ideałów, które go wyprowadzają ponad siebie samego (‘do tego, co jest dobre samo w sobie’); z drugiej strony przeciwstawia się on takiej samo-transcendencji i krąży w swoich życzeniach i dążeniach dookoła własnych potrzeb (‘tego, co jest dobre dla mnie?’). Ta ambiwalencja powoduje w każdym człowieku podstawowe egzystencjalne napięcie pomiędzy Ja-idealnym i Ja-realnym. Procesy ludzkiego i duchowego oczyszczenia są przede wszystkim charakteryzowane przez to, jak ktoś przeżywa i kształtuje to podstawowe egzystencjalne napięcie. Zasadniczo są trzy podstawowe sposoby, na które każdy człowiek może przeżywać to napięcie. Luigi Rulla nazywa je ‘wymiarami’.
Pierwszy wymiar: uświadomione napięcie Napięcie pomiędzy realnym-ja i idealnym-ja jest świadomie przeżywane i kształtowane poprzez wolne siły duszy. Do tego wymiaru należą takie pojęcia jak: wolność, świadoma decyzja, osobowe spotkanie w wolności, odpowiedzialność, moralność, wina itd.
Drugi wymiar: napięcie spowodowane poprzez dynamiczną nieświadomość W tym wymiarze, poprzez sprzeczność pomiędzy świadomymi zamiarami i wypartymi do podświadomości nieświadomymi dążeniami powstaje wewnętrzne napięcie. Przy czym świadome zamiary służą przede wszystkim do odpierania nieświadomych sił. Osoba może to napięcie wprawdzie częściowo odczuwać, jednakże z definicji ostatecznie nie dochodzi do żadnego zrozumienia. Dlatego formowanie tego napięcia za pomocą wolnych sił jest możliwe tylko w bardzo ograniczony sposób. To napięcie w podświadomości działa w ten sposób, że prowadzi do powtarzania tych samych wewnętrznych konfliktów i utrudnia ludzkie i duchowe oczyszczenie. Jednakże to napięcie nie posiada patologicznej natury. Do tego drugiego wymiaru należą pojęcia takie jak: wyparcie, obrona, nieprzezwyciężalne konflikty, mechanizmy obronne, cień, mechanizm przeniesienia, pokusy pod pozorem dobra, itd.
Trzeci wymiar: patologiczne napięcie Tutaj napięcie pomiędzy ja-idealnym i ja-realnym przyjmuje patologiczną formę, to znaczy, ujawnia się poprzez symptomy, które dają się zaklasyfikować jako psychopatologiczne. Wolność i odpowiedzialność są przez takie chorobliwe stany psychiki ograniczone lub nawet zniesione. Do tego trzeciego wymiaru należą wszystkie pojęcia psychiatrii, psychologii klinicznej, jak i psychoterapii.
W każdym człowieku wszystkie te trzy wymiary są obecne jako pewne możliwości i istnieją niejako równolegle. Dla pytania o ludzkie i duchowe oczyszczenie jest decydujące, na którym wymiarze spoczywa punkt ciężkości w danej pojedynczej osobie. Jeśli napięcie przede wszystkim ujawnia się w pierwszym wymiarze, wtedy oczyszczenie dążące do wolnej samo-transcendencji w kierunku Boga może być przeprowadzone poprzez Ćwiczenia Duchowne (dalej CD) i jakikolwiek rodzaj rekolekcji. Psychoterapia i stosowane przez nią metody ukierunkowane są przede wszystkim na chorobliwe stany psychiczne z trzeciego wymiaru.
Najczęstsze trudności w ludzko-duchowym oczyszczeniu wynikają jednakże z drugiego wymiaru. Aby jakoś pomóc osobom z tego wymiaru przeżywać CD, zostały wprowadzone w pracy z w ostatnich dziesięcioleciach pewne metody i pojęcia, które:
a) z jednej strony pochodzą z duchowej Tradycji (np. duchowe ćwiczenia, kontemplacja, rozeznawanie duchowe, duchowe towarzyszenie, uzdrowienie duszy)
b) z drugiej strony, pochodzą z wielu dziedzin psychologii, pedagogiki i coraz bardziej także z ezoteryki
c) i w końcu pochodzą one z obszarów psychopatologii i psychoterapii. To nie rzadko prowadziło do pojęciowego i metodycznego zamieszania, które dla pracy w CD jest problematyczne, ponieważ, z jednej strony, w rekolektantach zostają obudzone pewne oczekiwania, które w rzeczywistości nie zostaną zrealizowane; z drugiej strony, prowadzący rekolekcje przekracza swoje kompetencje, kiedy próbuje zajmować się nieświadomymi lub patologicznymi składnikami osobowości.
III. Czy ludzie psychicznymi problemai zdrowotnymi mogą odprawiać rekolekcje?
Przy większości schorzeń psychicznych należy mieć na uwadze to, że wewnętrzna wolność i własna odpowiedzialność osoby nie jest całkowicie zniesiona przez te choroby. Tak więc ci ludzie, poprzez duchowe ćwiczenia (w sensie który będzie wyjaśniony później) mogą otrzymać pewną podporę i pomoc. Z pewnością, wszystko co pomaga w pogłębieniu zaufania do Boga, powinno zostać zaoferowane tym ludziom. Jednakże to czy do tego celu rekolekcje ignacjańskie są właściwym środkiem jest rzeczą, którą należy sprawdzić i wypróbować. W tym zadaniu następujące zasady mogą okazać się pomocne:
1. Ludzie, którzy cierpią lub cierpieli z powody ciężkich schorzeń psychicznych (organiczne lub afektywne psychozy lub schizofrenie) winni za każdym razem pytać swojego lekarza lub terapeutę, czy mogą wziąć udział w rekolekcji (o specjalnej formie).
2. Ludzie, którzy przechodzą psychoterapeutyczne leczenie, winni zarówno ze swoim terapeutą, jak i z prowadzącym rekolekcje, omówić czy te rekolekcje są możliwe do podjęcia podczas tego leczenia.
3. Ludzie w labilnych stanach psychiki (np. z lękami, depresjami, tendencjami do samobójstwa, uzależnieni od narkotyków bądź lekarstw) lub z symptomami neurotycznymi (np. kompulsje, fobie) lub z jaskrawymi zaburzeniami psychosomatycznymi winni być poinformowani jaki rodzaj rekolekcji może być dla nich właściwy. Przy czym może być ważna zasada: czym bardziej labilny jest psychiczny stan osoby tym mniej winno być wyszukanych form zewnętrznej dyscypliny, ćwiczeń i prowadzenia w rozmowach, które działają w sposób ‘odkrywający’, tzn., które rekolektatnta głębiej wprowadzają w jego problemy. Winno się proponować takie formy rekolekcji które nie podwyższają wewnętrznego napięcia, lecz raczej działają na osobę wzmacniająco i wspomagająco. Indywidualne rekolekcje z ścisłym milczeniem i osamotnieniem zmierzają do tego, aby poprzez obserwacje różnorodnych wewnętrznych ‘poruszeń i myśli’ doprowadzić rekolektanta do konfrontacji z samym sobą i naprowadzić go na jego wewnętrzne ‘nieuporządkowanie’ (por. CD 63); dla ludzi w labilnym stanie może to stać się niebezpieczne.
4. Ludzie, którzy znajdując się w ostrych sytuacjach problemowych lub psychicznym kryzysie zgłaszają się na rekolekcje, winni przede wszystkim być dobrze skonsultowani, czy w ich sytuacji rekolekcje są stosownym środkiem zmierzenia się ze swoim problemem, lub czy też raczej inne środki winny być doradzone, na przykład, poradnictwo małżeńskie, poradnia dla narkomanów, terapia grupowa. Rekolekcje nie są środkiem leczniczym na wszystko!
5. To wskazuje na ogólniejszy problem dotyczący tego, jak uchwycić i rozjaśnić oczekiwania ludzi, którzy zgłaszają się na rekolekcje. Być może przy ogłaszaniu rekolekcji winny być dostarczone jasne informacje o rodzaju i metodzie dawanych rekolekcji. Należałoby też rozwinąć sposoby na jakie zainteresowani danymi rekolekcjami mogliby z prowadzącym wyjaśnić swoje oczekiwania (nie tylko przy indywidualnych rekolekcjach).
6. Jeśli podczas danych rekolekcji pojawi się ciężki psychiczny kryzys należy postępować z wielką starannością.
a) z jednej strony jest pożądana powściągliwość, w odsyłaniu kogoś z rekolekcji, ponieważ może to jeszcze bardziej zdramatyzować sytuacje. Jeśli ktoś mimo to musi albo chce wyjechać, winna osoba towarzysząca skontaktować się z domem lub lekarzem rekolektanta i mieć jasność, czy jest ktoś w domu, kto mógłby się dalej zatroszczyć o niego/nią.
b) Jeśli wspomniana osoba może pozostać na rekolekcjach, należy jej zaproponować – odnośnie zewnętrznej dyscypliny i form ćwiczeń – możliwie dużo odciążenie; winna ona regularnie przychodzić na rozmowy a wszystkie rozmowy i formy ćwiczeń winny zostać przekierowane z metod ‘odkrywających’ na ‘wspierające’.
c) Każdy prowadzący rekolekcje winien być w dobrych relacjach z psychologami i psychiatrami, do których mógłby się skierować i skonsultować w razie potrzeby.
IV. Zastosowanie ‘psychologicznych’ metod w rekolekcjach
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat mnóstwo metod, pochodzących z różnych psychologicznych szkół, zostało użytych przy tworzeniu religijnych kursów i rekolekcji (przykładowo: metody dynamiki grupy, analiza transakcyjna, terapia Gestalt, psychodrama, psychosynteza, rozmowy psychoterapeutyczne, enneagramm). W nielicznych przypadkach trzeba do tego dodać próby działań w ściślejszym sensie terapeutycznych, co odpowiadałoby wyżej wspomnianemu trzeciemu wymiarowi. Co więcej, do użycia takich metod prowadziły raczej dosyć liczne i poważne upośledzenia ludzkiego i duchowego dojrzewania, które wyrastają na bazie drugiego wymiaru. Ludzie mogą poprzez te metody uzyskać jakiś dostęp do nieznanych lub chronionych części ich osobowości. Wiele z wymienionych metod są do tego celu z pewnością pomocne. Ale także wiele z wskazówek, które Ignacy daje w książeczce Ćwiczeń Duchownych służą temu samemu celowi. Tak więc jeśli te psychologiczne metody zostaną włączone do rekolekcji, należy zwrócić uwagę na następujące elementy:
1. Pierwszeństwo łaski i odniesienie do Boga
W rekolekcjach osoba winna całkowicie wyraźnie i jednoznacznie nastawić się na szukanie Boga i tylko od Niego samego oczekiwać pomocy dla swojego życia (zbawienia własnej duszy). Wszystkie formy ćwiczeń (tradycyjne, jak i nowsze, pochodzące z psychologii) powinny służyć tylko temu, aby dysponować osobę do bezgranicznego oddania siebie pełnemu łaski działaniu Boga i do szukania osobowej relacji z Bogiem i z Chrystusem. Jednakże nawiązanie samej tej relacji z Bogiem nie jest w żadnym wypadku możliwe za pomocą tych metod. Tak więc wszystkie metody i formy ćwiczeń, które zacierają albo relatywizują pierwszeństwo łaski i szukanie Boga są z punktu widzenia rekolekcji wątpliwe.
2. Kompetencja prowadzącego rekolekcje
Ci, którzy używają określonych metod, winni je rzeczywiście mieć opanowane. Nie rzadko prowadzący rekolekcje, doświadczywszy w swoim własnym kształceniu czy też dokształcaniu różnych metod, potem wprowadzali je do rekolekcji, nie mając co do tego żadnego specjalnego przygotowania. Przy tym przeceniali oni łatwo swoje własne kompetencje i niedoceniali własnej dynamiki stosowanych ćwiczeń i metod. Takie nierozważne postępowanie winno być w pracy rekolekcyjnej z pewnością unikane, ponieważ poprzez ciszę oraz nagromadzenie rekolekcyjnych ćwiczeń określone psychiczne reakcje są bardzo wzmacniane.
3. Własna dynamika ‘psychologicznych’ metod
Ten, kto próbuje za pomocą różnych metod psychologicznych uświadamiać źle zintegrowane albo obronne sfery osobowości, musi się liczyć z tym, że mogą się pojawić pewne specyficzne reakcje, nad którymi może być trudno zapanować. Elementem prawie wszystkich metod pochodzący z dziedziny psychologii jest to, że nakłaniają do regresji, to znaczy, osoba jest naprowadzana na wcześniejsze doświadczenia i uczucia, z którymi się nie uporała, po to, aby lepiej mogła je zrozumieć i nauczyć się nowego z nimi obchodzenia. Takie regresywne procesy w praktyce terapeutycznej są indukowane tylko w otoczeniu, które jest wyraźnie określone, przez co osoba, mówiąc z grubsza, nadal zachowuje dobry poziom samokontroli. Ludzie posiadający kruchą strukturą psychiczną – przede wszystkim tak zwane ‘graniczne osobowości’ – są skłonne do silnych regresji, podczas których są one wprost ‘zalewane’ przez uczucia i nierozwiązane konflikty i tylko z wielkim trudem zachowuję kontrolę. Przy głębokich regresjach mogą się pojawić także silne reakcje obronne lub opory, które blokują dokładnie ten cel, do którego się dąży, to znaczy, coraz większą integrację osobowości. Pewną szczególną formą regresji, względnie oporu, są tak zwane ‘przeniesienia’. Przeniesienia można określić jako uczucia, nastawienia czy też sposoby zachowań, które ta osoba posiadała w stosunku do ważnych osób w jej życiu. One to są nakładane nieświadomie na relacje z ludźmi, z którymi dana osoba styka się obecnie. Jeśli zdarza się to podczas rekolekcji, może to oznaczać, że konfliktowe relacje z przeszłości przeszły do centrum uwagi, i przez to określają relacje do prowadzącego rekolekcje czy też innych rekolektantów. Taka sytuacja może bardzo odwodzić od rzeczywistych intencji rekolekcji.
4. Dyspozycja rekolektantów
Tak jak w przypadku różnych form rekolekcji należy sprawdzić, kto do takich form się nadaje, to samo jest ważne, a nawet bardziej, kiedy dodatkowo jednocześnie używa się metod z dziedziny psychologii. Należy dobrze na to zważać, czy rekolektanci są przygotowani, aby na coś takiego sobie pozwolić. Nie jest łatwo ocenić, co zostanie w indywidualnej osobie poprzez takie rekolekcje wywołane. Ludzi kruchych psychicznie można poprzez to nazbyt przeciążyć.
Tłumaczył: Jacek Poznanski SJ
Orginał: Franz Meures SJ, ‘Exerzitien und Psychotherapie. Versuch einer Abgrenzung’, w: Korrespondenz zur Spiritualitaet der Exerzitien 62(1993), ss. 46-52.
